2017(e)ko abenduaren 10(a), igandea

NOLAKO ANTZERKIA NAHI DUGU?




“Esanahi zehaztugabe asko ditu Antzerkia hitzak. Munduko alderik gehienetan, antzerkiak ez du leku zehatzik, helburu argirik jendartean, eta zatitan baino ez da existitzen: antzerki batek dirua bilatzen du, beste batek handitasuna, hark politika, besteak dibertsioa”1. Honela idazten zuen Peter Brook-ek antzerkigintzaren klasikoa bihurtu den Espazio hutsa saiakeran. Jakina, proposamen guztiak bezala aldeko, kontrako eta erdibideko iritziak izango ditu, eta defenditu edo arbuiatu beharrean, antzerkigintzan gogoetaren beharra aldarrikatzea baino ez da gure asmoa.


Baina ez zaio arrazoia falta Brooki; batez ere, antzerkia hitza eta bere bideak anitzak direla aipatzen duenean; beraz, zelako antzerkia egin behar den, zein den egokia, zein den beharrezkoa, egokia edo zuzena eztabaida antzua litzateke, izan ere nor da nor beste bati esateko zer egin behar duen eta nola, azken finean, sormen prozesuak, bateko edo besteko, arrazoi pertsonaletan oinarritzen baitira, direnak direla. Esan nahi al du horrek, ordea, eztabaidak baztertu, saihestu edo alboratu behar direnik? Erlatibismo totalean erori behar al dugu egiten den guztia onartuta, norberak nahi duena egin dezakeela aldarrikatuz? Akritizismoa al da sormena libre izateko baldintza? Ez, alajaina!


Gogoeta gabezia litzateke gaur egun euskal antzerkiaren eritasunik larriena. Honek ez du esan nahi norbanako edo talde txikietan eztabaidatzen edo gogoetarik egiten ez denik, ez dugu uste halakorik erabat desagertu denik; ordea, gabezia gogoeta publikoetan ikusten dugu, eztabaida zabala euskal antzerkigintzan, non era guztietako bideak, iritziak, proposamenak azaltzen diren elkarrekin sozializatuz. Berehalakotasunaren jendarte honetan arnasa hartzeko astia beharrezkoa zaigu, euskal antzerkia non dagoen, nondik heldu den eta norantz abiatu nahi duen argitzeko. Euskal jendartearen ajeek antzerkigintzan ere eragina dutela ez dugu ukatuko; honek, ordea, akuilua beharko luke izan antzerkia ere alde aktiboa izan dadin bizi dugun jendartearen jitean.


Kezkagarria da, baina, Alfonso Sastre bezalako antzerkigile batek horrelakoak idaztea, kasu honetan aktoreez ari dela: “Aktore batzuetatik ezagutzen da bere pentsaera, baina hala izan ohi da bere iritziak halako foro batzuetan azaltzen dituztelako edo bestelako ekintza publikoetan agertzen direlako, kale manifestazioak edo antzeko; baina ez beraiek egin izan dituzten antzerki lanetan ageriko bide bat jarraitu izan dutelako; eta sinesgarriena da pentsatzeko lan hau zuzendari eta ekoizleen gainean utzi izatea, beren interpretazio ahalmenak baliatzen dituztenak.”2Horrela izango ote da? Aktoreek pentsatzeari utzi ote diote euren lanari dagokionean? Ez ote diote garrantzirik emango euren lanaren eraginari edo esanahiari? Nahikoa ote da “lana da behintzat” norbere burua lasaituko duen justifikazioa bilatzeko? Eta azken hau horrela bada, ez ote da ezkutatzen komentario horren atzean aktore lanaren prekarietatea?


Sastrek egiten duen komentarioa zuzena izan ala ez, kezkagarria dena da egia zantzuak badituela; beraz, aktoreak euren lanaz pentsatzen eta gogoeta egiten jartzen ez badira nola agertuko da egile madrildar-hondarribiarrak aipatzen duen “ageriko bide bat”? Baina ez bakarrik aktoreak norbanako hartuta, baizik orokorrean aktore langintzaren bide (edo bideak) jarraituak; euskal aktoregintzaren eboluzio intelektualari zein praktikoari nola egin jarraipen txukuna?


Ez dezagun ordea, aktoreen gainean arduraren zama guztia utz, antzeko kritikak egin baitiezaiekegu antzerkigintzan parte hartzen duten beste hainbat eragileri: ekoizleak, zuzendariak, idazleak, programadoreak… Bakoitzak bere ardura berezkoak izango ditu eta bakoitzari zorroztu beharreko punta kamutsa bila diezaiokegu. Dena dela, orokorreko ikuspegia hartu beharko genuke euskal antzerkigintzaren egoera aztertzerakoan. Ez du balio bakoitzak bere aldea zaintzea (eta maiz bere burua baino ez), norbanako irtenbideek egoera larriagotu baino ez dute egiten. Baina, jakina, merkatuaren legeak ez ditu maite antolatze zirikatzaileak (ez badira, noski, merkatua beraren legeak ezartzen dituztenenak).






KULTURAREN MERKATUA


Kulturak ez die ihes egiten beste arlo ekonomiko batzuetan ezartzen diren arauei, hau da, etekin ekonomikoak bestelako baloreen gainetik jarriz eta ikerketa zein balorazio kuantitatiboak kualitatiboen gainetik ezarriz. Kulturaren kasuan, eta ondorioz antzerkigintzarenean, arbuiagarriagoa dugu merkatuaren antolatzea, hain zuzen ere, kontratatzaile nagusiena (ia erabatekoa) administrazio publikoa baita.


Suposatzen da administrazio publikoaren helburua jendartearen bizi kalitatea igotzea eta, kulturari dagokionez, herritarren kultur maila indartzea eta areagotzea dela, horretarako era guztietako ekitaldiak sustatuz eta kultura herritarren esku utziz, ez bakarrik jasotzaile pasibo gisa, baita, eta batez ere, bere kultur kezken eta nahien eragile aktibo moduan, direnak direla. Gertatzen dena da, ordea, gaur egun nagusitzen den bidea pasibotasunarena dela, kultur kontsumo soilarena, beste edozein ekoizpen komertzialen moduan, hori bai, “kulturak libre egiten gaitu” lelo hustua bezain zalantzagarria aldarrikatuz.


Eta, hala ere, leloa egia balitz, nola aska gaitezke kulturak askatasun eredugarri horren nondik norakoak eta uhalak eramateko trabak eta, maiz, debekua ezartzen bazaizkigu? Nola baliarazi kulturak eskaintzen digun ustezko askatasun hori, askatasunik ez badugu gure egitasmoak, desioak, burutazioak eta, zergatik ez, harrikadak aurrera eramateko biderik? Nola aurrera egin, ikertu, bide berriak arakatu kulturaren merkatua balantze ekonomikoen eta politikoen menpe badago? Eta honek guztiak zentsura berri baten aurrean jartzen gaitu: hain zuzen, merkatu horren legeak betetzen ez dituena baztertua, zokoratua, alboratua, eta, askotan, boikoteatua izango baita.


Hau horrela izanik, antzerkiaren zirkuituetan burua sartu nahi duenak (instituzionalak denak, ez dezagun ahaztu) lege horiek jarraitu beharko ditu. Eta eragin nabarmena edukitzen ari da politika instituzional hau, euskal eszenatokietan gero eta ekoizpen mamirik gabeko gehiago erakusten baita. Merkatu horrek ezarritako idatzi gabeko legeetara egokitu beharko dira sortzailea eta ekoizlea beren lanak ikusiak izan daitezen nahi badute. Honek ekarriko du kontatu nahi denari baino kontratatzaileak eskatzen duenari egokitu beharra ekoizpena. Jakina, badira ekoizpenak eta proposamenak hortik kanpo ibili nahi dutenak, halako baldintzarik gabe bestelako antzerki lanak eskaini nahi dituztenak; euren apetei jarraituz; ordea, bazter bideetara izango dira bultzatuak, bigarren mailako zezen plazetara.


Gaur egungo “norberak bere lepoa salba dezala” ideiaren aurrean, euskal teatroa nolabaiteko bertebrazio faltan dago. Kanpoko begirale batek gure antzerkigintza ikusiko balu , segur aski, ez luke inongo berezitasunik sumatuko beste lurralde batzuen aldean; agian hizkuntzarena, baina hori, behar bada, alde artistikotik baino, bitxikeria linguistikotik ikusiko luke. Ez dugu orain eta hemen baieztatuko antzerkia jendartearekin bat etorri behar denik, ezta honen mugimenduekin identifikatu, are gutxiago jendarte horren askatzeko bideak erakustera; ez dugu uste gainera hala izan denik, ezta helburua hori denik ere. Baina bizi den jendartearen arazoen, kezken edo eboluzioen berri edo, behintzat, gogoetak islatzen ez dituen antzerkia kontsumorako ekoizpen soila baino ez da izango, diru laguntzak eta emanaldiak kontrolatzen dituztenen gora beheren menpe egongo dena. Eta antzerkiak, ekintza intelektuala eta artistikoa den aldetik, morrontzetatik ihes egiteko beharra dauka, bere proposamenak aurkeztuz jende aurrean, zintzoak eta humanitatearen alde.


Jakina, esango du norbaitek, baina bizi ere egin behar da, ez gaude iraultzen garaian. Egia da, izan ere antzerkigintzan agertzen diren arazoak ez dira jendartearen bestelako arlotan agertzen direnen aldean oso ezberdinak; baina guk baino hobeto azaltzen du Dario Fo antzerkigile eta aktore italiarrak konpromisoaren gaineko arazoa: “Bueno, arazoa dago hain zuzen okertzeak ez izatean, zure lana zuzen transmititzea… erabilia ez izatea lortzea. Batez ere, zure atzean ate bat zabalik edukitzea ziztuan alde egiteko… engainatzen zaituztela sumatzen duzunean. Gainera, zeure buruarekin, zeure gogoarekin eduki behar duzun etengabeko eztabaida dago, zeure koherentzia eta duintasunarekin; etengabe zeure buruari galdetu: “Zertan ari naiz? Izorra nazaten utziko al diet? Non egin dut atzera?”3.


Askotan konpromisoarena modu okerrean ulertu izan da, alegia, honako edo halako lerrokatzearekin; baina antzerkiarekiko konpromisoak, gaur egun, Euskal Herrian, esan nahi du gogoeta sakona egin behar dugula daramagun bideaz, aipatu bertebrazio hori nola demontre bideratu daitekeen, edo, nork daki, beharrezkoa ote den; baina, batez ere, geure buruei galdetu beharko diegu ez ote garen izango egun garatzen eta inposatzen ari den kultur eredu baten transmisoreak, edo nahi gabeko laguntzaileak. Gogoeta honetan antzerkigintzaren sektore ezberdinek izango dute zer eskaini, definizio antzuetan erori gabe edo, garai batean bezala, pastelaren zatiak nola banatu eztabaida lukurreruetan jausiz.


HIKA aldizkarian argitaratua 2008an



_____________________


OHARRAK


1. Brook, Peter. El espacio vacío. Arte y técnica del teatro. Ediciones Península, Barcelona. 1986.


2. Sastre, Alfonso. Grandes paradojas del teatro actual. Hiru argitaletxea, Hondarribia, 2007.




3. Fo, Dario. Manual mínimo del actor.

2017(e)ko urriaren 23(a), astelehena

Angano! Angano!

“Angano, angano! (Ipuina, ipuina!) Hauxe da ipuin bat, Ez naiz ni gezurretan ari, baizik arbasoak; haiek, hala ere, entzun egin zuten”. Randriamahatsiaro jauna halaxe amaitzen ditu ipuinak, han, urrutian, Madagaskarren. Ipuinak aurrekoek utzitako ondarea da, zaindu egin behar dira, ondorengoei berdin uzteko.  “Ipuinak belarrien herentzia dira”, dio. Ambarazafy andreak gogoan du, oheratzerakoan, Kalahoba amona biloba ugarien erdian jartzen zela ipuinak kontatzen, horregatik berak  hainbeste ipuin dakizki. Velonandapa jaunak dio ipuinekin entzungo duzula inoiz entzun ez duzun hura; ikasi egingo duzula ez dakizuna. “Ipuinek balio dute izpiritua hezteko”. Guztiek aipatuko dute ipuinak kontatzeak malgatxeen izaeraren eta kulturaren iraupenean duen garrantzia, ahozkotasunean oinarritzen den kultura baten zutabe handienetakoa dela. “Nazio bakoitzak bere ahozko tradizioa zaindu dezala, beste gainontzeko nazioek entzun dezaten”, aldarrikatzen du Randriamahatsiaro-k.

“Angano..., Angano… nouvelles de Madagascar” dokumentala 1989. urtean zuzendu zuten Marie-Clemencek eta Cesar Paes-ek. Madagaskarreko ezagutza ekarri nahi zuten ahozko tradizioaren eskutik. Dokumental ederra. Ikusterakoan nahigabe gurera etorri zait gogoa. Euskal kontalaritzak tradizio aitzinekoa du, ipuinak barra barra, bildumak ere hamaika, ikerketak berdin; baina ez ote dugu bazterrean utzi ipuinek euskal izaeraren eraikuntzan izan duten garrantzia? “Ipuinak herentzia bat dira”, diote filmean. Probestu ote dugu?

2017(e)ko irailaren 20(a), asteazkena

HI SOM



Behin lagun batek galdetu zidan Aralar mendilerroa Euskadin ala Nafarroan zegoen. Espainiako ipuin mitologikoen bilduma egiten ari zela, jakin nahi zuen Aralarko istorioak euskal mitologiakoak ote ziren ala nafarrak. Aralarkoa euskal mitologia zela saiatu nintzen  azaltzen, Gipuzkoan edo Nafarroan izan, biak kultura berekoak zirela, alegia, euskal kulturaren parte. Izan ere, Nafarroan edo Gipuzkoan egonagatik ez zirela pertsonaia mitologikoen izenak ez izanak aldatzen, euskal iruditeriaren parte zirela. Orduan esan zidan bilduma komunitate autonomoetan behar zela banatu, hori baitzen editorialaren erabakia, alegia, egungo antolamendu administratiboaren araberakoa.  Nahi zuena egiteko esan nion, baina horrela egiten bazuen, hau da, Aralarkoa euskal eta nafar mitologia artean bereiziz, ezberdinak balira bezala, akats larria egiten ari zela, eta apur bat abtsurdoa. Euskal mitologiako Basajauna, “nafar” mitologian berdin deitzen zela eta ipuin berdinen protagonista zela; eta horrela gainontzeko guztiak. Editorialaren irizpideari jarraitu zion.

Euskal mitologia eta pentsamendu magikoa, egungo muga administratiboetatik at eraiki ziren. Euskal eta nafar mitologia bereiztea ez dator irizpide kulturaletatik, politikoetatik baizik. Errealitatearen eraldatze hori ukatzetik dator, kultur adierazpen horren protagonisten ukatzetik. Gure hitzen jabe bihurtzeak ukapena horri aurre egitea da. Erabakia gure esku izatea geure iruditeriaren aldarrikapena da. I així som, i per això serem.

2017(e)ko irailaren 7(a), osteguna

ASPERDURA

Kontaketa saio batera heldu gara. Ikuskaria hasi da, baina handik denbora puska batera, arreta handirik ez diogu jartzen kontalariari eta amaiera heltzeko zenbat denbora geldituko ote den pentsatzen hasiko gara. Asperduraren hastapenean gaude, txikia lehenengo, handiagoa denborak aurrera doan bezala. Orduan, eszenatokian gertatzen ari denari jaramon handirik egin gabe, beste zerbaitez hasiko gara pentsatzen. Edukazioagatik, edo nabarmen ez gelditzeagatik, ez dugu alde egingo. Eta denbora luze egingo zaigu, erlojuko orratzak berunezkoak balira. Beste batean, ordea, kontalariaren saioan erabat sartuta gaude, haren istorioetan bidaiatzen, eta ohartu garenerako amaitu da saioa, ziztuan pasa da. Bi kasuetan ordu bete inguruko iraupena izan dute saioek; zer dela eta, orduan, denboraren malgutasun hori? Beharbada hori konprenituko bagenu asperduraren kontra baliabide bat izango genukeen, denboraren izaera ez baita bakarra, anitza baizik. Kontatzerakoan denbora fantastiko batean murgiltzen gara, ohiko errealitatetik kanpokoa; publikoa denbora horretara ekartzen  jakiten dugun bitartean istorioan jarriko du arreta; aldiz, denbora fantastiko horretatik irtenez gero, errealitatera itzuliko da, bere arreta gunea beste zerbaitetara bideratuz; orduan asperdura etorriko zaio. Kontalariaren lana izango da denbora hori ahalik eta ongien kudeatzea, bere kontakizunean gertatzen ari dena ikuslearen ohiko denboratik at jartzea, erlojuaren orratzen abiadura ahaztuz; denbora berri bat asmatuz.

2017(e)ko abuztuaren 28(a), astelehena

TRAGANARRUA

Itsasoa zakar ari da. Haizeak gogor. Zerua iluntzen. Eta belaontzia olatuetan dantzan. Ekaitza badator. Mariñelak itsas zabalean galduak, lehorretik urrun. Badira asteak etxetik irten zirela munduaren bestaldera abiatzeko. Bada lehenengo aldiz bidaia egiten duen gaztea, ikarak hartua. Enbata handitzen ari da, eta, beste lagunak bezala, etxearen goxoa du gogoan. Onik aterako ote? Gogora etorri zaio txikitatik entzundako istorio beldurgarriak. Itsasoan hamaika munstro bizi dira, pizti izugarriak, baina denetan beldurgarriena Traganarrua. Bat batean agertzen da, abisatu gabe, eta itsasotik zeruraino igoz, inoiz ikusitako suge erraldoienaren itxura hartuta, dena irensten du. Untziak eta mariñelak. Orro ikaragarria egiten omen du batzuetan, bestetan ixil-ixilik ikusten omen da altxatzen; eta orduan, ez dago ihes egiterik. Istorio hauek guztiak etortzen zaizkio gogora mariñel gazteari, olatu gero eta erraldoiagoen artean balantzaka dabiltzan bitartean; eta otoitz egiten du Traganarrua ager ez dadin. Orduan ikusi du; kareletik gertu. Urak gorantz, zurrunbilo azkarra. Mariñel gazteak ikusi du,Traganarrua itsasotik irteten…

Badira hitzak bere baitan dakartenak mundu fantastiko bat. Esatearekin irudimena pizten dutenak, kontakizunari bidea emanez. Traganarrua, itsasoan gertatu ohi den  fenomeno meteorologikoa da. Ikusgarria. Uretik zerurantz altxatzen den zirimola liluragarria; ikusi duenak inoiz ahantziko ez duena. Irudimen humanoari esker fenomeno fantastikoa bihurtzen dena.

2017(e)ko abuztuaren 14(a), astelehena

GOGOAN

Markinara ipuinak kontatzera joan eta saioaren aurretik taberna batean sartuta trago bat hartzeko asmoz tabernari gazteak: “Zu nire gelara etorri zinen ipuinak kontetan”. Urte batzuk joan dira ordutik baina gazte horrek oraindik gogoan du kontatutako ipuinetako bat. “Neska bat bidearen kurba batean agertu zela edo halako zerbait gogoratzen dut, ez dakit zergatik baina ipuin hori geratu zitzaidan gogoan”. Leienda urbanoak kontatuko nizkien segur aski, istorio hori gogoratzen badu. Ezaguna da oso leienda hau. Tipo batek errepidean gora doala, neska bat hartu du bidean eta kurba itxi batera heldutakoan neska kontuz hartzeko esaten dio. Gidariak albora begiratu eta neska desagertu egin da. Eta kasualitatez, Markinarako bidean, Itziarrera igotzen nindoala, ipuinaren bertsioetako batek aipatzen duen kurba horretatik pasa naiz. Pasatakoan istorioa etorri zait gogora; eta, hara non, handik gutxira zuritoak atera dizkigun gazteak aipatu du.

Nonbaitera ipuinak kontatzera joan eta gero, maiz pentsatu izan dut zer nolako arrastoa utziko dituzten istorioek. Eraman ote dute, bat bederen, ipuinetako bat gogoan? Eta zergatik ipuin hori? Tabernari gazteak ez zuen ondotxo gogoratzen ipuina, ez zekien ezta ere zergatik haur denboran entzun eta oraindik oroimenean gorde duen. Bitxia da gure oroimenak egiten dituen aukeraketak. Eta bitxia, bidean istorio hori gogoratu nuela, handik ordubetera urte batzuk lehenago entzundako norbait gogora araztea. Konexio magikoa. Nola ez maite kontalaritza.

2017(e)ko uztailaren 26(a), asteazkena

ESTRENOA

Publikoa sartzen hasi da. Zu alboan zaude, eszenatokiaren alboan. Itzalpean. Zain. Hasteko unearen zain. Entzuten duzu publikoaren murmurioa. Bere lekuan jartzen ari dira. Publikoa ere zain dago. Ikuskaria hasteko zain. Abiatzeko unea heltzen ari da. Heldu da ordua. Bost minutu itxoingo dugu, oraindik azken ordukoak sartzen ari baitira. Alboetan, eszenatokiren alboetan gora eta behera zaude. Gustatuko ote zaie prestatutakoa? Prestatu bezala egingo ote duzu? Ezerk ez du hutsik egingo? Zigarreta bat erreko zenuke, baina antzokietan ezin da erre, ezta ezkuta leku honetan ere. Bozgorailuetatik segapotoak itzaltzeko oharra zabaldu dute. Amaitutakoan argiak itzaliko dira eta hasteko unea helduko da. Arnasa sakon hartu eta ezkutalekutik, albotik, eszenatokiaren albotik irten eta isiltasun sakratuarekin zain dagoen publikoaren aurrean agertuko zara. Infinitora abiatzeko lehenengo urratsa eman duzu. Eszenatokia zeharkatzen duzu. Hasi da espektakulua.

Ez da ohikoa ipuin kontaketen ikuskarien estreinaldiak aurkeztea, are gutxiago antzoki batean. Beste arte eszenikoetan ordea, ia ezinbestekoa da ikuskari berri baten lehenengo emanaldi hori modu berezian aurkeztea, bere bizitza hasten dela aldarrikatu, irudimenetik eta lanetik irtendako kreazioari askatasuna ematea. Kontalaritzak ere estreinaldiak behar ditu; antzokietan ikuskariari lehenengo arnasaldi hori ematea. Publikoak ikus dezan ipuin kontaketa kulturgintzan bere lekua merezi duela. Eta kontalariok sinets dezagun.

2017(e)ko ekainaren 14(a), asteazkena

ERROMERIA

Bi enara hegan ari dira Lacommandeko elizaren abside erromanikoan. Bitartean, Michel Hindenochek kontatzen dihardu, zitararen doinua lagun. Biarnoko herri txiki honetako eliza beteta dago, baina bestelako liturgia baten sinestunekin, enaren hegaldi urduriak kontalariaren unibertsoaren parte bihurtu direlarik; eta ahots sakon eta samurrak otoitzik gabeko mundu magikoan barneratzen ditu ipuinzaleak. Egunean zehar ospatu den La Fête du Conteren azken ekitaldia da. Badira hamar urte Chaîne de Conteurs Pyrénées taldeak antolatzen duela jai hau, eta ,funtsean, kontalarien eta kontazaleen elkarretaratzea da. Ipuinen erromeria modukoa egitea da ideia. Eguerdian elkartu, nahi duenak ipuinak kontatu, gero bazkaldu bakoitzak ekarri duena besteekin konpartituta. Eta arratsaldean kontaketa gehiago eta musika eta herriko zelai txikietan siesta egin, eta bertako ardoak dastatu… Erromeria giroa, egun pasa polita egiteko aukera.

Ederrak dira halako ekimenak. Kontalaritzak beharrezkoak dituenak, bere izatea sozializatzeko, ezagutarazteko, kontalarien arteko harremanak bideratzeko, zaleekin konpartitzeko. Egungo garaietan badirudi kontalaritza bihurtzen ari dela haur gero eta txikiagoen aisialdia okupatzeko jarduna, edo bestelako ekitaldietako egitarau zabal baten barnean, haurrentzako “zerbait” egiteko aukera, betelana. Beste askok bezala, Hindenochek kontalaritzaren gainean dioena gogoan hartu behar, “Kontatzea Hitzaren Artea da, Poesia bezala. Baina bestelako hitza da”. Erromerian ospatzeko hitza.

GARA egunkarian argitaratua

2017(e)ko maiatzaren 18(a), osteguna

NERABEAK

“Ipuinak gustatzen zaizkizue?” “Ez”. Argi dauka neska nerabeak; zergatik ordea ez. Bere aurrean dagoen mutikoa bezala. Beste gelakideei antzeko iritzia sumatzen zaie. Kontaketa saioa hasi aurretik ohiko galdera dut, nahiz eta jakin zein izango den erantzuna. Badakit pentsatuko dutela ipuin kontalaria ez dela beraientzat gauza, ume txikientzat baizik. Publiko zaila beraz. Baina ez horregatik txarra. Nerabeak, ez haur ez heldu diren pertsonak. Trantsizio zailean daudenak, guztiok pasa duguna, hobeto edo okerrago. Eta, jakina, ipuinak kontatzen entzutea ez da beren mundukoa. Ala bai? Ipuin kontaketak nerabe eta gazteen aldetik arbuioa jasotzea beraien interes faltari egozten diogu, urte zailak, denari ezezkoa ematea, eta euren interesak beste arlotan egotearena. Ipuintxoak haurren kontua dela barneratu dute, edo, agian, barneratu arazi diegu. Publikoa kontra duzu, adina zaila, eskola giroan zu heldua zara, irakasleen pareko, edo gurasoen adineko, aurre iritziak gainezka… Baina erronkak beti dira pizgarriak.

Muskizeko institutuan ikasleak parean daude. Ipuinak EZ dute aurpegian ageri. Batzuk kuriositatea ere agertzen dute, beste batzuk zuzenean paso. Eta zure burua borborka nondik abiatuko. Baina badakizu, ipuinak kontatzen hasi aurretik zuganako aldeko jarrera lortu behar duzula, ipuinak gero etorriko dira. Hasi duzu saioa. Amaitzen zaudela errekreorako txirrinak jo du, baina ikasleek jakin nahi dute nola amaitzen den istorioa. Zoragarriak dira nerabeak. Publiko ederra.

2017(e)ko apirilaren 6(a), osteguna

HARIAK

Emakume gazte bat plazako aulki batean eseri da. Hego haizearen leuna eta goizeko eguzki epela gozatzen ditu. Egonean. Sentitu du emakume edadetu bat esertzen ondoan. Bera bezala, akaso, goiz ederraren sentitzeko. Orduan, emakume eseri berriaren ahots ahula entzun du. “Badakizu zertarako kontatzen diren istorioak?”. “Barkatu?”, erantzun dio gazteak. “Istorioak, zertarako kontatzen diren bai al dakizun”, errepikatu dio. “Ba, ez dakit, une goxo bat pasatzeko edo”. “Bai, hori ere egia da; baina istorioen benetako balio da, kontatu duenaren oroimena gordetzea. Halaxe zioen gure amak. Istorioa gogoratzerakoan hari ikusezin batzuek lotzen zaituzte kontatzailearekin. Bere ahotsa, bere keinuak, bere arnasa eta begiradak gogoratuko dituzu, eta horrela, beti izango da zurekin. Hori esaten zigun amak”. Emakume gaztea, nahigabe, harrapatuta dago ezezagunaren hitzetan. Esku hezurtsuak airean mugitzen ditu, motel eta begirada airean. Halako batean, berarengana jiratu eta begietara begiratu du. “Badakizu, Kukubiltxoren ipuina? Gure amak kontatzen zigun txikitan. Eta oroitzen dudan bakoitzean ama etortzen zait gogora. Bere irribarrea, bere ahotsaren doinua, bere keinuak, eta baita egiten zuen arroz esnea ere”. Eta barre txikia egin du. Ipuina kontatzen hasi zaio, eta gazteak sentitu du emakume harenganako hari ikusezin batzuk sortzen hasi direla. Eta jakin du, ipuina gogoratzekoan, betirako haren oroimena ekarriko diola. Horretarako balio dute kontatzen diren istorioek. Hari ikusezinak.

2017(e)ko martxoaren 22(a), asteazkena

GURE EGUNA

Udaberria hastearekin batera Nazioarteko Kontalaritzaren Eguna ospatu da. Zuhaitzak loratzearekin batera, hitza loratzearen aldarrikapena. Nazioarteko egun guztiekin gertatzen den moduan, munduko zoko guztietan ahozko narrazioari gorazarre egin ohi zaio Martxoaren 20an. Hedabideak horren gainean aritzeko gonbidatuko dituzte kontalariak, bere ofizioa zertan den galdetuz. Suezian 1991 urtean hasitako ospakizuna, udaberriaren loraldiari hitzaren loraldia festa bihurtu asmoz, zoko urrutienera heldu da. Eta kontalariok zein kontaketa zaletuak pozik gaude gure artea ere Nazioarteko Egunen zerrendan agertzeagatik. Mundu guztian zabaldu da berria. Mundu guztian? Ez. Badago Europako txokotxo batean oraindik eusten diotena: Euskal Herria!

            Kezkatzekoa da euskal hedabideetan kontagintzarekiko arreta eskasa. Martxoan bi kontaketa jaialdi egiten dira, bata Bilbon, bestea Tolosa/Ordizian; bietan euskal kontalari ugari agertzen dira kanpotik etorritakoekin batera. Proposamen ezberdinak, espazio anitzak, haur eta helduentzako saioak, nazioarteko beste jaialdietan parte hartutako kontalari ezagunak, arte eszenikoen parte den arte honen erakusketa interesgarriak. Aldiz, interes berezia behar da edo ospatzen diren hirietan bizi, jakiteko beraien existentziaz. Kontaketa saioak askotan kultur agendetan ere ez dute izaten lekua. Munduko Nazioarteko Ahozko Narrazioaren eguna ospatu berri da eta udaberria ez bezala, gurean negu gorrian jarraitzen duela hartzen diot antza.

2017(e)ko otsailaren 22(a), asteazkena

ESTILOA

Aurrekoan Pio Barojari irakurtzen nion idazterakoan garrantzia handia ematen ziola estiloari, nola idatzi, zeri eman garrantzia. Aipatzen zuen Barojak kritiko batek esaten zuela berak pertsonaiak baino giroak, inguruak zituela ardatz bere idatzietan, haren eleberri bat irakurtzerakoan gogoan gelditzen dena ekintzak janzten dituzten giroak eta paisaiak, pertsonaien gainetik. Barojak onartzen zuen esanez bera inpresionista zela, idazle inpresionista. Oier Gillan idazlea bera eta bere taldekideek egiten duten antzerkiaz ari zen elkarrizketa batean. Aipatzen zuen dramaturgia garaikidea ez zela oso aintzat hartzen Euskal Herrian, eta berak antzezlanak idatzi arren, gero taldearekin moldatzen zirela, talde lana hori zela euren lanaren ardatza. Bi idazleak euren sormenaren estiloaz ari zaizkigu. Barojarekin bat nator hein handi batean estiloari ematen dion garrantziaz, izan ere horrek berezituko du sortzaile baten lana besteen aurrean. Estiloak sortzailearen gogoeta estetiko eta, zergatik ez, etikoa, azalduko ditu bere lanean. Musikari bat baino gehiagori entzun izan diot bere soinu propioa bilatzearen kezka. Bilaketa hori sormen lanaren alderik garrantzitsuena dela esango nuke.

Kontalaritzan estiloen gaineko gogoetak eskasak izan ohi dira. Korronte artistikoak ba ote dira? Ez zaio behar beste garrantzia ematen kontu honi, horregatik agian, kontalari askok neurri berean ebakiak direla dirudi. Estilo estandar bat hartua da kontalagintza. Horregatik, agian, ez du interes handirik pizten.

2017(e)ko urtarrilaren 26(a), osteguna

Izar

Ama, zergatik jarri zenidan Izar izena?, alabatxoak ahots ahulez galdetu dio ohe ondoan dagoen amari. Maite dudalako izen hori. Izarrak zeruan libre daude eta berezko argia dute. Behin mendian nengoen zeru izartsuari begira; orduan erabaki nuen nire alabari Izar jarriko niola. Zeru izartsuari begira askatasun sentimendu batek hartzen zaitu, imajinazioa pizten da eta orduan sentitzen duzu dena posible dela. Ni ez naiz inoiz mendira joan, eta ez ditut izarrak ikusi, erantzun dio ohetik. Egun batean mendira joango gara elkarrekin eta izarrak erakutsiko dizkidazu? Amak, irribarre apal batekin, baietz dio buruarekin. Alaba beso artean lehengo aldiz hartutakoan sentitu zuen askatasun bozkarioa etorri zaio gogora. Zeru izartsua ikus zezakeen, hego haizearen ufada arina, basoaren isiltasuna.
Zure izena ere polita da eta dibertigarria, jarraitu zuen alabatxoak. Zu Sara zara. Eta barre ahul batek argitu zuen. Zure izena zer esan nahi du? Nire izenak printzesa esan nahi du. Printzesa!, esan zuen alabak. Ipuinetako printzesa zara, Sara? Ez, alabatxo, ni zure printzesa naiz. Baina, ipuin batzuetako printzesak bezala dorre batean zaude entzerraturik, esan zion triste Izarrek. Ene alabatxo, ez hori pentsatu. Mendian zeru izartsuari begira nengoela, izar batzuk zerua zeharkatzen zuten. Izar iheslariak dira horiek. Ni printzesa iheslaria naiz. Orduan amatxo, ni Izar iheslaria naiz ere. Eta elkarri begira sentitu zuten ez dagoela munduan imajinazioa eta askatasun nahia entzerratuko duen harresirik.

2017(e)ko urtarrilaren 17(a), asteartea

Emakumeak

Ipuin kontaketa saio baterako ideia ezustean harrapatzen zaitu askotan. Beharbada aurretik baduzu ideiaren bat buruan, baina bidea ezin aurkitu. Horrela nenbilen orain dela urte mordoa. Kontaketaren mundu honetan oraindik hasi berria izanik gauza asko nondik heldu edo nola azaldu jakin gabe; estereotipoetatik alde egin nahian, nire kezkak eta gogoetak kontaketara ekarri nahian. Eta oraindik horrela jarraitzen dut. Kontaketa saio baterako ideien nahas-mahasa neukan buruan, ezin asmatu ordea. Gauza horiek guztiak bueltan, kaleratu berria zen ipuin liburua eskuratu nuen, Angela Carter idazleak mundu osoko kontu zaharrekin egindakoa Caperucitas, cenicientas y marisabidillas. Emakumeak protagonista zituzten ipuin tradizionalak ziren. Bilduma ederra. Irakurtzen hasi eta argia piztu. Emakumeak kontu zaharretan nola agertzen ziren izango zen ikuskaria. Liburu honetatik hasi eta beste hainbat bildumatik hartutako ipuinekin nire bigarren ikuskaria izango zena prestatu nuen, Mingain Haragia.


Urtea hastearekin batera beste emakume bat hil du bere bikotea izandako gizonak. Beste bat. Genozidio onartu gabea. Noiz hasi zen? Historiaren zein unean? Mundu osoan badira gaiari heltzen dioten ipuinak. Emakume erailak, bortxatuak, janak… Egin al daiteke honekin ipuin ikuskari bat? Zilegi al da? Aspaldiko ideia darabilkidana bueltaka. Eskuratu berri dut gaztelaniaz heldu zaigun Angela Carterren ipuinen bilduma, aurreko ipuinak eta gehiago jasotzen dituena, Cuentos de Hadas. Badago zer kontatu.

2017(e)ko urtarrilaren 2(a), astelehena

Eskaleak

Aurreko batean lagun batek aipatzen zuen zenbat eskale zebilen herriko kaleetan eta kezka agertzen zuen txiro horiekin nolabaiteko laguntza politika egiten ote zen. Gogoratu nuen orduan nerabe garaian Quevedoren El Buscón edo Tormesko Itsumutila irakurtzerakoan eskaleen agerpena nola harritzen ninduen, aspaldiko garaietako irudikapen baten modura. Frankismoak txiroak ere hartu zituen kontuan eta 50eko hamarkadan “eguberrietan jar ezazu pobre bat zure mahaian” kanpaina bultzatu zuen, aberatsek bihozberatasuna eta karitatea erakuts dezaten egun seinalatu horietan. Berlangak filma ederra egin zuen horren gainean, Placido. Zorionez ez nuen halakorik ezagutzen, krisiak jota zegoen langile auzo eta herri batekoa izan arren. Pobreziaren ideia ez zen miseriarena, pobrezia gehiago zen langileen etxeetan egon zitekeen eskasia aberatsekin konparatuz. Eskaleak ia ia literaturaren mundukoak ziren.


Ipuin zaharretan ere ohikoak dira eskaleak, txiroak, bazterreko pertsonaiak, hamaika pasadizo bizi dituztenak euren egoeratik irteteko. Txiroak dira protagonista eta elkartasuna dute lagun beren abenturetan. Emakume eskaleak lagunduko dio protagonistari bere egoera aldatzen, haren eskuzabaltasunaren ordain gisa. Ezerezaren bizimoduan aberastasuna elkar laguntza da. Ipuin zaharretan ez dago karitaterik, elkartasuna baizik, bestearenganako arreta. Pobreak ez dira aberatsen mahaietan esertzen haien kontzientzia zuritzeko, mahaia hartu egiten dute. Kontalariak horien ahotsa transmitituko du.