Harri zopa

Ipuinak kontatzen hasi aurretik bi kontalari baino ez nituen ezagutzen, Koldo Ameztoy eta Pello Añorga. Bigarrena ezagutu bai, baina kontatzen ikusi gabe nengoen, Koldo, aldiz, behin baino gehiagotan ikusia. Aspaldiko ezagunak izanik, behin baino gehiagotan galdetzen nion kontatzearen gaineko kontuak. Bera eredu hasi nintzen kontagintzaren bidean. Eta entzun nion lehenengo ipuinetako bat Harri Zoparena izan zen. Geroago hainbatetan entzun izan dut ipuin hau kontalari ezberdinen ahotik, baina lehenengo hura da niretzat, nolabait, orijinala. Neronek ere inoiz kontu izan dut, baina lagunei, ez saio batean, otorduren baten bueltan. Labur-labur kontatuta hauxe da.

Handik hona dabilen gizon pobrea etxea batera heltzen da. Harri bat darama poltsan. Etxera heltzerakoan aterpe eskatzen die eta bere harriarekin zopa berezi eta goxoa prestatuko diela esaten die etxekoei. Hauek harrituak eta kuriositateak jota harri batekin zopa nola egiten den ikusi nahi dute. Gizonak esaten die zopa hobeto goxatzeko patataren bat primeran etorriko zitzaiola. Baita porru bat, tipula eta bestelako osagarriak. Azkenean primerako zopa egingo du, etxekoen harridurarako.

Gustukoa dut istorio hau, sukalde lanak gustukoa duten lagunei kontatzekoa. Baina ipuin bat da, fantasiaren mundukoa. Edo ez? Orain dela gutxi trenaren zain nengoela, Coimbrako geltokitik gertu kafe bat hartzera abiatu eta O Horácio ostatuaren atean itsatsita honako iragarkia: “Há sopa da Pedra. 1 dose 2,50€”. Barrura sartu nintzen.

BAI

         Kontalaritza jaialdira heldu eta lehenengo gaua Bogotako auzo bateko etxetxo batean eman genuen. “Arratsaldean elkartze bat egingo dugu gerrak desplazatutako indigena batzuekin, beraiekin egon berriketan, musika entzuten, nahi duzu etorri?”, esan zidan Hannak, jaialdiaren antolatzaileak. Nekatuta nengoen bidaiarekin, baina ezin aukera pasatzen utzi, pentsatuz ordu pare bateko gauza izango zela. “Ez, ez; etortzen bazara gaua emateko da”. Noiz izango dut halako aukera?-pentsatu nuen; eta nekeak ahaztuta abiatu ginen, zerekin topatuko nintzen irrikitan. Aldapa gora, eta gora, igo. Eta gorago, han geneukan hitzordua. Kuadrila ederra elkartu ginen gela bakarreko etxetxo soil hartan. Mendi aldekoak ziren indigenak, eta gerrak bultzatu zituen hiriburura. Ez nekien nola pasako nituen orduak han, ezezagunen artean, egoera berri eta bitxi hartan. Berriketa, indigenak dantza, pasadizoak, chicha, zerbezak, nire bizitzan hartu dudan arrain zopa bitxiena… Goizean irten ginen. Autobusa hartu eta hirira jaitsi. Dantzen pauso batzuk eta pasarteak neramatzan soinean. Hurrengo egunean jaialdiari hasiera eman genion.

         Kontatzen aritzeak ate ezezagunak zeharkatzeko aukera paregabeak eskaintzen ditu. Imajinario arrunt ezberdinetan murgiltzeko oparia. Kontatzea mundua begiratzea da, ikusitako jaso eta fantastikaren hitzekin kontatu. Kolonbian, ordea, negarra ari du. Bake akordioei ezezkoa eman diete. Nola kontatu hori amaigabeko aldaparen amaieran beren bizilekutik urrun bizirauten dutenei.

GALTZAIRUGINTZA

Idatzietan tarteka egin ohi diren nahigabeko akatsak zoragarriak dira askotan, hitz berriak edo irudi berrien eraikitzaile bihurtzen dira, irudimenaren pizgarri. Nire lagun batek ederra bota zuen aurrekoan, altzairugintza jarri nahi eta galtzairugintza idatzi. Zoragarria iruditu zitzaidan akatsa, akatsa deitzerik badago halako asmakizunari. Halakoaren aurrean irudimena dantzan jartzen da. Galtzairugintza definitzen hasiko gara: Altzairuzko galtzak egiten dituen bigarren sektoreko industria metalurgikoa. Edo antzeko zerbait. Eta orain pentsa dezagun zertarako ote diren jantzi bitxi horiek, nork jantziko ditu, zein egoeratan… hamaika galdera egin dezakegu horren gainean, eta guztiei erantzutea jolas zoragarria bihurtuko da. Erantzunekin batera istorio bat asmatzen has gaitezke. Gianni Rodarik zioen istorio bat asmatzeko lehergailu fantastiko bat behar dela, ezin dela hutsetik hasi, irudimena martxan jarriko duen akuilua behar dela. Galtzairugintza lehergailu fantastikoa izan daiteke.

            Kontagintza jolasa da, hizkuntzaren jolasa. Eta horregatik galdera erantzunen bilaketa bihurtzen da. Bilaketa fantastiko eta jolasgarri hau gabe hutsaren pare izango da kontaketa, izan ere, zer interesa izango du bere buruari galderak egin eta erantzunak bilatzen ez dituen kontalaria? Zer ipuinak kontatuko ditu? Bizitza bidaia hori da, galde erantzunen bilaketarena; kontalariak jolas horretan murgiltzen gonbidatzen gaituelarik. Eta…, galtzairugintzaren istorioa asmatu al duzue?

SALUTADOREA

Zazpi anaietan zazpigarrena bazara, eta mingain azpian edo gainean gurutze bat baduzu, salutadorea izatearen dohaia izango duzu. Salutadoreek zakur amorratuaren hozkada sendatzeko ahalmena zuten. Jabier Kalzagortak, ahozkotasunaren ikertzaile apartak, ekartzen dizkigu gogora horien aipamenak. Mikela Elizegik 1876an berak ezagututako salutadore baten deskribapena egiten du: "Albizturkoa zen, gizon txiki-txikia. Bruxa urdin batekin ibiltzen zena.(...) Ta batzuek mingaña azpian da beste batzuek gañean, gurutzea izaten dute. Arek gañean zuan". Zakur amorratuaren hozkada sendatzeko olioa irakiten ahoan sartu eta mingainarekin zauria garbitzen omen zuten. Espainiako hizkuntz akademiak salutadorea, enbaukadore gisa definitzen du, arnasarekin, txistuarekin eta hainbat konjuroekin sendatzen omen zutena amorrua. Ahotik eta hitzetik sendabidea, hara.

Azken aldian zabaltzen ari da kontaketak sendabide gisa omen dituen ahalmenak. Salutadoreak baino, sanadoreak ba omen dira ipuinak. Kontalariak arimaren sanadoreak. Agian, bizitzak kutsatzen duen amorruaren salutadoreak. Egia esan, gaurdaino ez dut ulertzen ipuinei indar sanadore horren goraipatzea. Hitzak sendatzen gaitu, diote; baita amorratu ere. Kontalaria ez da sendagile, sanadore edo sasi mediku. Kontalariak jende aurrean eskaintza artistikoa egiten duen pertsona da. Ez du olio irakiten ahoan sartzen zauriak mihizkatzeko; ez dauka mingainan gurutzerik. Baina istorio ederra egin daiteke Albizturgo salutadore haren bizitza irudikatuz.

NONDIK

Behin berri harrigarria topatu nuen egunkariren batean. Gizon bat kondenatua izan zen kalean besaulki batekin sexu harremanak edukitzeagatik. Oker ez banago bost hilabeteko kondena izan zuen. Berriak zioen serbitzutik kanpo zegoen polizi batek kotxetik tipo bat ikusi zuela sofa batekin lardaskatzen; berehala gelditu eta gizona atxilotu egin zuen. Beste egunkari batean notizia bitxia irakurri nuen ere. Gazte batek banku bat atrakatzen saiatu zen aurpegia agerian zuela. Bideoen grabazioak ikusi ondoren atxilotu egin zuten. Baina atxilotzerakoan gazteak ez omen zuen ulertzen nola ezagutu zuten, aurpegia ikusezina bihurtarazi baitzuen limoi urarekin igurtzi ondoren. Epaiketa hau ere ez zen nolanahikoa izango. Badira beste kontakizunak norbaiteren ahotik jasotzen direnak. Gure aitak kontatzen du Pasaia Donibanen norbait hiltzen zenean hilkutxa Pasaia Antxotik ekarri behar zutela, alegia, badiaren beste aldetik. Hilkutxa guardia zibila izandako botero batek ekartzen omen zuen txalupan, arraunean noski. Metafora izugarria iruditzen zait. Guardia zibila badia zeharkatzen txalupan hilkutxa bat daramala. Nolabaiteko Kreonte modernoa, Estigia ibaia zeharkatu beharrean, Pasaiako badia alde batetik besterako bidaia egiten, Herioaren iragarle.

Askotan galdegiten didatenean nondik demontre ateratzen ditudan istorioak, halako bitxikeriak kontatzen ditut. Izan ere, bizitza istorio harrigarriez osatuta dago. Begiak eta belarriak zabalik edukitzeak kontalariaren ezinbesteko beharra da.

Transmititzen

Ahozkotasuna gurutze bidea da, non adierazpide ezberdinak elkartzen diren. Hitz neurtuan edo librean; kantuan edo ahoz goran, esatearen arteak guztiak hartzen ditu bere baitan. Kontalariak edo bertsolariak, bakoitzak bere arauetan, aurrean duen publikoarekin komunikazio unea zabalduko du bizitzaren gaineko hamaika ertz konpartitzeko. Hitzaren doinuek, keinuek, begiradek, isiluneek, modu jasoan esanez, entzulearen irudimena akuilatuko dute, irudimen zaharrei berriak gehituz eta elkarrenganako joan etorri aberasgarria osatuz.

Donostian igaro diren Europa Bat-Batean jardunaldiek, munduko kultur ezberdinetako kantu inprobisatu adierazpenak ekarri dizkigute. Teoriatik praktikara bide ederrak ibili ziren, ustez hain aldenduak zeuden kulturak leku berdinera bilduz. Eta guztietan euren jardunaren oinarrietako bat zen sortzailea eta jendearekin harremana, elkar elikatze horrek ematen zion zentzua inprobisatzen jarraitzeari, ezagutza hori transmititzen jarraitzeari. Bizirauten duen jendartearekin lotura galduz gero hilzorian sartuko da, zentzua galduko baitu. Gurean bertsoak hartu duen dimentsioa hartu badu hori zaintzen jakin izan duelako da. Kontagintzak, erro herritar beretik etorrita, ahozkotasunaren tradizio bertsutik helduta, zergatik ez du lortu kultur herrikoi horretan errotzea? Zergatik mendez mende kultura batek sortu duen prosazko ahozkotasunak galdu ditu bere sustraiak? Kontalariak nondik datorren ez badaki, zer utziko dio geroari? Zer transmitituko du?

BERRIKETI TABARRA

            Lagun artean berriketan pasa ohi dugu, kontu kontari, hitzaspertuan, txatxala-patxalan. Hontaz eta hartaz ematen dugu denbora txikiteoan, mendi bueltan, otorduetan. Hitza izaten dugu lagunarteko bidea. Hamaika gai gurutzatuko dira halakoetan, batetik bestera pasaz, batzuetan lasai, bestetan trumilka. Badira okasioneak, ordea, lasai egon nahi, eta norbait hasten zaizula auskalo zertaz mintzatzen. Hitzen soinua entzuten duzu, baina esanahiari kasu handirik egin gabe, besteak kupidarik gabe berbetan jarraitzen duen bitartean. Zure pentsamendua bere aldetik ari da, bidaiatzen ahalik eta urrutien. Halako batean, besteari begiratu eta barrutik atera zaizu: “Hau berriketi tabarra!” Berbalariak une batez atertu du hitz jasa. Ulertu ez duenaren aurpegi keinua egin du eta isilune labur baten ostean, berbaldiari eutsi dio.

            Kontalaria jende aurrean ari da istorio bat beste baten ondotik heltzen. Ez da konturatu baina bada denbora puska bat ikusleen begiradak airean galdurik daudela, pentsamenduak biraka, beste lekurantz. Hala ere kontalariak berean jarraitzen du, hitzak kateatzen, kate luzea eta astuna osatuz. Berben soinuak marmarra dira aurrean dituen belarrietan. Batzuk erlojuak begiratzen ari dira, saiheska. Beste batzuek, eskua eramaten dute aho zabalera, disimuluan. Eta kontalariak, keinu horiei guztiei jaramonik egin gabe jarraitzen du bere ele murmurioarekin. Ez du ulertu kontaketa joan etorriko ekintza dela, elkar trukatzea. Ez du ulertu ez dela berriketi tabarra.

KALAKARI

         Errotek duten zur txikia da kalaka. Martxan dagoela kala-kala-kala egiten du etengabe errotak; kala-kala-kala amaigabean mintzatzen da errota. Kalaka da hitz jario agor ezina, albokoak ernegatu arte egiten ohi dena. Eta horrela aritzen direnak kalakariak ditugu. Kalakariak kupidarik ez du ondokoekin, bere kalaka belarria erasotu eta burmuina lehertzeraino sartzen zaio parean duenari. Errotako kala-kala-kala amaigabe horren pare. Errotako, ordea, badago gelditzerik, uraren jarioa eten eta akabo kalaka amaigabea. Nola eten, baina, hitz jarioa kalakariari? Badirudi munduko hiztegi guztiak dituela zur txiki horren lana hartzen duen mingain haragitsuak. Kalakariak arnasik hartzen ote duen zalantzak izaten dira; beharbada alboka jotzeko teknika erabiliko du, arnasa hartzen delarik ere jotzen dela. Kalakariak diren eta ez diren gai guztien gaineko iritzia du, pasadizorik bitxienak ezagutzen ditu. Kalakariaren ahotik hitzak ziztu harrigarrian irteten dira, abiadura errekorrak hautsiz. Kalakaria, kalanbriatsuaren eta kalapitariaren ezpal berekoa da; hirurak elkartuz gero kalamatika galanta sortuko dute dauden lekuan daudela.

         Kontalariaren arrisku handia da kalakari bihurtzea. Etengabeko hitz jarioan galduta kontatzearen arrazoia ahaztuz, kontaketaren itsasoan naufrago bihur daiteke. Norabidea erratuta, hitzen olatuen kulunkan zorabiatuz, ipuinek bere ontzi hondatua kolpatuko dute, eta azkenak hondora joko du. Zertarako kontatu jakin ezean kala-kala-kala ariko da kontalaria.

BERRITSU

            Etengabeko hizketaldian dagoen haurrari deitu ohi zaio berritsua, modu samurrean, sinpatikoan. Grazia egiten digu haur txiki bat etengabeko jarioan entzutea. Ordea, hizkuntzaren munduan murgildu eta esan behar horrek irribarretik gogaitzera ere eraman gaitzake, noiz isilduko ote den ezin jakin. Helduetan ordea, etengabeko kontatze horrek ez du hain irudi sinpatikoa. Berritsua kuxkuxeroa ere izan baitaiteke, bost axola zaizkigun gauzetan belarria berotzen diguna, kiskaltzeraino batzutan. Berritsua berriak etengabe ematen dizkiguna genuke, hamaika pasadizoen kazetari hizlaria. Hitza hitzetik hortzera darabilen goi mailako kirolaria. Berritsua punk kontzierto burrunbatsuaren erdian hartaz eta hontaz ariko da burrunbadari muzin eginez. Irakaslea gelan isilarazten saiatu arren hortz artean jarraituko du haur berritsua bere marmarra. Berritsua hizkuntzaren gimnasta da, berri emaileen elitea, filologoen heldu ezineko gailurra, uraren murmurioaren konpetentzia, aspirinen salmentaren igo arazlea.

            Kontalariok ez ote gara berritsuen intelektualak? Behin baino gehiagotan kontaketa saio batera joandako norbaitek galdetu ohi du, harrituta, nola egon gaitezke ordu t’erdiz isildu gabe hizketan. Lagun artean entrenatuta, erantzun ohi dut batzutan, txantxetan. Kontalariok ahozkotasunaren artearen berritsuak izango gara beharbada. Dena dela, lanketa handia eskatzen du modu artistikoan kontaketaren atzaparretan publikoa harrapatzea, berritsukerietan ibili gabe berritsutasunean aritzeko.

KONTAKATILU

         Goizean goizetik Paraiso tabernan jendearen joan etorri etengabea zegoen. Gosaltzeko beta hartzen zuten gertuko azokako langileek eta bezeroek, bestelako lanetara abiatzen ziren langileek, udalekoek edo goizetik etxetik irten eta zeregin ezberdinetara zihoazenek. Edo kafe bat, besterik gabe. Barrara gerturako eta kafesnea eskatutakoan Patxi zaharrak beti galdera bera egiten zuen: “Basoan edo katiluan?”. Ohiturak edo unean uneko gogoak bideratzen zuen erantzuna. Basoak edo katiluak markatuko zuen egunaren hasiera, egun horretako gertaerak bilduko ziren ontzi batean edo bestean, goizeko pasadizoak,… Zenbat istorio ez ziren bilduko katilu haietan. Kontakatiluak.

         Hizkuntza jolasa da, esanahien jolasa. Hitzak, dantzan bezala, elkartzen dira, aldendu, berriz elkartu, jauzi egin, biraka ibili, elkar helduta, elkarren ondoan. Bakoitzak bere adiera dakar, elkartzean beste bat sortuz. Etengabeko eboluzioa, sormen bidaia. Kontakatilua istorioak gordetzen duen katilua da, eta katilua pertsona da, pertsonak bere baitan baitarama kontatzeko grina. Kontakatilua hitzaren etengabeko jarioan bizi da; magoak bezala; handik eta hemendik aterako du pasadizo bat, kontu zahar bat, ateraldi bat. Esatearen ilusionismoa eskaintzen digu kontakatiluak. Kontuz ibili behar da ordea, muga ikusezina zeharkatu gabe, gerta baitaiteke kontakatilua bihurtzea esan behar ez denaren salatari, kuxkuxean aritzea hitz hutsetan galduta. Orduan, kafesnea katiluan hartu beharren basoan hartuko du.

ZERGATIK

            Amaitu berri da Bilbon egiten den Istorio Biziak ipuin kontaketa jaialdia. Aurten hirugarren ediziora heldu da heldu eta haurrentzat ikuskariak aurkezten. Horrez gain, ahozkotasunaren agerraldi ezberdinak uztartuz, kontalariak eta bertsolariak elkarrekin aritu dira. Bilbokoa amaitzearekin batera Tolosan eta Ordizian bederatzigarren urtez Ahoz Aho ahozkotasunaren nazioarteko jaialdiak ematen dio hasiera. Jaialdi honen egitarauaren barruan lau urtetik hona Euskal Herrian egiten den Ipuinen Ahozko Narrazio Lehiaketa bakarra txertatzen da. Bi jaialdietan Euskal Herriko kontalaririk puntakoenak gonbidatuak izaten dira, baina baita ere penintsulan dauden kontalari ezagunenetakoak. Horiekin batera kontagintzaren bidean urratsak ematen ari diren kontalari hasi berriak ezagutu daitezke. Jaialdi interesgarriak beraz ipuinkontaketaren nondik norakoak ezagutu nahi badugu. Zergatik ordea hain harrera eskasa dute hedabideetan, bertako kroniketatik haratago? Zergatik kontagintzak ez du dagokion lekua aurkitzen kultur berrietan?

            Beharbada izango da kontagintzaz dagoen irudia haurrentzat denbora pasa polita bezala hartzen delarik. Eta halakorik, denbora pasa besterik ez dena, ez du berri erakargarrirako ematen. Zer ikusirik izango du ere kontagintzaz dagoen ezjakintasunak, hortaz ezin hartu bere kultur zein sormen dimentsio osoan. Horregatik, agian, elkarrizketetan, oraindik, jarraitzen digute galdetzen: “Ipuinak ez dira haurrentzat bakarrik, ezta?”

GARA egunkarian argitaratua.

Ama

            Barandiaranen bildumatik ezaguna nuen Kukubiltxo ipuina. Egun batean ordea, ipuinen gainean hitz egiten ari ginela, amak txikitan oso maite zuen ipuina kontatu zidan, zein eta, Kukubiltxorena. Gure amon azkoitiarrak kontatzen omen zien,. Harrituta gelditu nintzen kantak hamaika entzuna bainizkion, baina ipuinik ez. Barandiaranen bilduman agertzen den bertsioa Pedro Sodupek jaso zuen Azkoitian 1920 urtean, hain zuzen gure amonak Errenteriara eraman zuena. Baina urte dezente pasa behar izan ziren nik amaren ahotik entzutek. Katea, zorionez ez zen erabat apurtu.

            Asteburuan, Ama Hizkuntzaren nazioarteko egunaren harira, Euskal Pen Klubak antolatutako ekitaldien artean, Garabide elkarteak ekoiztutako Beltzean Mintzo dokumentala ikusi genuen, Ameriketako jatorrizko hizkuntzen indartze lanetan diharduten hainbat lagunen gogoetekin. Zioten hizkuntza transmititzea ez dela bakarrik hitzak irakastea, mundu bat transmititzea baizik, dena loturik dagoela. Kitxua, Aimara eta enparauen hitzak arras ezagunak zitzaizkidan, euren hizkuntzaren desagertze arriskuak, transmisio eteteak eta bestelako arazoak neronek ezagutuak baitira. Ipuinak etxetik jaso dugun gure hizkuntz txikiagotuan kontatzerakoan, ez dira hitzak bakarrik ekartzen ditugunak, kate luze baten segida baizik. Kukubiltxo gal ez dadin.

Erretorika

         “Guciak gaiac dira [gizonak]; baña asco izcunde eder edo elocuenciaren erreglaquin landu ta bruñituac bezala;, beste asco erregla gabe beti moldacaitzac gueratcen dira. (…) Argatic erretoricaren artea naturalezari laguntceco da; berezco izcundea bacoitzagan moldatceco ta poliquitceco da; itzac noiz era onetan, noiz bestean, noiz estutu edo guchitu, noiz lasaitu edo zabaldu, noiz goratu, noiz beratu, noiz luzatu, noiz laburtu erreglac dirade. Eusquerac berez itzquera añ bici, añ gozo, añ apañdu ta ederrac, nola beste lengoagec ditu. Baña oriec ondo daquizquiena nor da?”. Agustin Kardaberazek 1761ean argitaratu zuen Eusqueraren berri onac. Beste gogoeta eta ikasbide artean, erretorika klasikoari jarraituz, ohartarazten digu hizkera naturala ez dela nahikoa hizkuntza dotorea erabiltzeko, hizkuntza edertuko duen jakintza behar dela landu.

         Kontalaria jende aurrean ekiten dio bere jardunari, gorputza bezala hitza erabiliz. Hizkuntza du komunikatzeko tresna, istorioak edertzeko baliabidea. Hizkera traketsa erabilita ipuina trakestu egingo du. Kontalaria jende aurrean jartzerakoan hizkuntza eredu bat eskaintzen du eta hori ardura handia da, batez ere haurren aurrean delarik. Kontatzen dituen ipuinak maite baditu, soineko dotorearekin jantzi beharko ditu. “Au gauza ciertoa”.