Koadernoa

Bada gizon bat nire etxe ondoko farmaziako izkinan eserita. Ia egunero aulki txiki batean jarri ohi da, eskean. Hobe esateko, eskatu gabe eskean. Jendea gora eta behera ondotik pasatzen zaion bitartean, berak, bere aulki txikian eserita, koaderno batean orriak betetzen dihardu, inguruari gehiegi erreparatu gabe, bere baitan bildua. Idazten duena ordea, ez da sormen lana, itxuraz behintzat. Koadernoaren ondoan, belaunetan zabalik, liburu bat dauka. Liburua kopiatzen ematen du denbora. Mantso eta letra txukun batez, liburuaren orriak berridazten pasatzen du goiza. Ze liburu ote da? Zergatik kopiatze hori? Kaleko musikarien moduan bera kaleko kopiatzailea da? Txanpon baten truke solasalditxoa eskainiko al du, liburua aitzaki?

         Aurrekoan, institutu batean nengoela, gaztetxoei azaltzen nien istorio bat asmatu nahi bazuten, kuriositatea ezinbestekoa zela, galderak egin behar zituztela. Istorioak edozein txokotan, izkinetan topa ditzaketela. Egunerokotasunean oharkabean pasatzen zaizkigun hainbat gertaera dago, ustez garrantzirik gabeak. Istorio bat sortzerakoan, badirudi munduko asmakizunik orijinalena egin behar dugula, eta gure baitan biltzen gara horren bila. Besteak harritu nahi ditugu, gure burua harritzen utzi gabe aurretik. Istorio bat asmatu nahi baduzue, esaten nien ikasleei, zentzuak zabalik behar dituzue, gertakari xumeenari ere erreparatu eta horren aurrean galderak egin. Istorioa erantzunen bilaketa horretan topatuko dugu. Eta horrela, istorioa kontatzerakoan, gure harridurarekin harrituko ditugu besteak. Edo ez, auskalo, baina bide hori egin gabe ezin jakin.

Ganbak

         “Baina ganbekin izan behar du, ez langostinoak edo bestelakorik, ganbak baino ez”. Pere Sans-ek, beste gauzen artean, sukaldaritza liburuak idazten ditu, eta emakume bati jasotako baserriko oilaskoa ganbekin ardo beltzean gozatuak errezetaz ohartarazi zionaz ari zitzaigun. Ez omen zen gustu berdinekoa ateratzen ganbak ordezkatuz. Osagarri bat edo beste erabiltzeak, antzekoak izanik ere, plater bati nortasun aldaketa ematen omen dio. Beharbada norbaitek nahiago luke karabinero eder batzuekin gozatzea gisatua, ganba xume batzuekin baino; baina detaile horrek dastatzearen beste bide batetik eramango du bazkaltiarra. Platera desbirtuatuta geratuko litzateke. Gainera ezingo genuke jakin zein gustua edukiko luke oilaskoa ganbekin egindako elkarketak.

         Ipuinak osagarri ezberdinekin sukaldatzen dira. Kontalari bakoitzak bere errezetak prestatuko ditu, esatearen sukaldari gisa. Inoiz han edo hemen jasotako ipuinaren errezeta izango du esku artean, edo ezpain artean, eta horren prestatzeaz egingo du gogoeta; betiko moduan egin ala berrikuntzak gehitu? Osagai tradizionalei eutsi ala eragin berriei lekua eman? Tradiziotik jasotako ipuinak errezeten antza dute. Aspalditik ekarritako herri sorkuntzak dira, egile ezagunik gabekoak, zapore berezkoak, beren prestatze eta aurkezte bereziarekin, lekuan lekuko aldaerekin. Dena dela, errezeta horiekin bezala, ipuinetan ere kontalari bakoitzak bere bertsioa izango du, baina beti ere batean zein bestean, osagarrien gaineko ezagutza ezinbestekoa da, zein noiz eta nola erabili ez da txatxetakoa. Ez baitira berdinak ganba bat, zigala edo karabineroa.

Kontzientziaz

“Gure mugen kontzientzia da, berez, gure errealitatearen kontzientzia. Etsipenaren eta zalantzaren lainoaren erdian, posible da gauzak aurrez aurre hartzea eta bertatik bertara borrokatu: gure mugetatik abiatuz, baina horiek berak borrokatuz.  

         Hau horrela izanik, konbentzituentzat idatzitako literatura “iraultzailea” bezain desertorea izango da, norbere zilborraren goraipamenerako kontsakratutako literatura kontserbadorea”

         Eduardo Galeanok literaturaren gainean aspaldian idatzitako lerroak dira. Aipuak baino ez diren lerro hauek, gogoeta luzeago baten barnean eginikoak dira, idazleak jendartean bere ofizioaz duen jarrera eta irudia aintzat hartuz. Idazle uruguaiarrari gogoeta lapurtuz, alda dezagun idazlea kontalariagatik, izan ere alde handirik ez baitago, batak letrak paperean jartzen baititu eta besteak hitzak airean. Egin dezagun gogoeta kontalariak egungo krisi eta aldrebeskeri egoeran hartzen duen lekuaz. Kontalariak jendeari mintzatzen zaio irudimenaren lurraldetik, istorioak ekartzen dizkio gogora, kondairak eskaintzen dizkio aurrean duenari irudimenaren bidezidorretan abia dadin. Nora eraman nahiko du ikusle/entzulea? Zein gogoetatik abiatuko da parekoa gogoetan jartzeko? Kontzientziak ernetzearen beharra aipatu ohi da maiz, baina ernaturik al du kontalariak bere kontzientzia? Jendeari mintzatzen zaion kontalaria, bizi duen jendartearen zein lekutik zuzentzen zaio? Beste pasarte batean Galeanok aipatzen du idazleak solaskideak behar dituela, ez miresleak. Kontalariak zer behar du? Etsipenaren eta zalantzaren erdian kulunka, nola heltzen dio etorkizunaren itxaropenari?

Ipuinen sorrerak

Hemen ondoan bazen etxe bat, orain berria dagoen lekuan; ba esaten zuten, bertan bizi ziren ahizpak sorginak zirela. Nik ezagutu nituen eta txikitan kontatzen ziguten...». Mendaroko taberna batean nengoen, eta ipuin saioaren ostean ikusle egondako gizon bat kontatzen hasi zitzaidan neronek askotan kontatutako ipuina, ezagutzen ditudan bertsioetatik bat. «Hori esaten zuten...», zioen gizonak. Zerbezak eskuan gertatzen diren gauza harrigarriez aritu ginen. Galdera zaharra da. Nondik sortzen dira ipuinak? Ez naiz ari, jakina, idazle batek paper gainean bere mundu imajinariotik letretara eramandako istorioaz; kultura guztietan ahoz aho igaro diren kontakizunez baizik. Izango zen une bat ipuina abian jarri zenekoa; norbaitek lehenengoz kontatu zuena. Idazketan ez bezala, ahotik ahora igaro den kontaketa aberasten joan da, eboluzionatzen, eraldatzen; pertsonak, etxeak, herriak, herrialdeak bidaiatuz. Eta bidaia horretan ipuina berezko izaera hartzen joango da, etengabeko aberaste eta eboluzionatze batean. Kontalaritza garaikideak ipuin horiek hartu eta izaera eszenikoa emango die, hitzaren kirol hori bestelako proposamen artistiko gisa eskainiz. Kontalari modernoa kultur altxor horren bersortzailea izango da, herri sormenari ikuspegi ezberdina emanez, ipuinak kontatzea arte eszeniko bihurtuz. Eta, agian, halako batean, lagun arteko pasadizoak eszenara eramango ditu, hitzak ahotik ahora errealitatearen mundutik fantasiaren eta sormenaren mundura bidaian eramanez. Izan ere, kontalaria bere mundu imajinarioetan barrena abiatzera gonbidatzen gaituen sortzailea da.

Trasmisioa

Eman dezagun hemendik ehun urtera antropologia ikerlari batek nahi duela bildu eta aztertu aiton-amonek dakizkiten ipuinak eta kontu zaharrak. Beraiengana joko du hainbat tresna teknologikorekin zaharren ahozko altxor narratiboa jasotzeko asmoz. Zein istorio jasoko ditu? Nola kontatuko dizkiote? Zein izango da lekua eta unea ipuin horiek biltzeko? Non egongo da amona? Sutondoan? Noiz eta nondik jasoko luke buruan duen altxor hori? Nolako imajinarioa deskubrituko du ikerlariak? Nolako mundu fantastikoa?

Gilka Girardello ipuinaren ikerlari eta kontalari brasildarrak ohartarazi zidan behin nola aldatzen ari den ipuinen egitura hedabideetan eta, askotan, liburuetan eskaintzen den ereduaren ondorioz. Eredu bakarra zabaltzen ari da, mendeetan munduko kultur anitzek eraiki eta sendotutako eredu berezien kaltetan. Globalizazioa kontaketan ere gertatzen ari dela zioen kezkatuta. Ordura arte, horretaz konturatu ez eta agian arrazoia zuela ikusi nuen. Kontatzeko moduak, narrazioaren ereduak nondik jasotzen ditugun eta garatzen dugunaren garrantziaren gainean gogoeta egitea kontalarion lana ere badela ikusarazi zidan. Gure aurrekoek egin bezala, guk ere aberastu, sendotu eta izaera propioa eman beharko genioke geure narrazioari, eredu globalizatuari muzin eginaz.
Baina kontalariak ez izan arren, bestelako pertsonek ere ondorengoei zein ipuin eta istorio transmitituko dizkieten, horren garrantzia ikusi beharko dute, eta nola kontatuko dizkieten. Hemendik ehun urtera gure ondokoengana helduko den ikerlariak, aspaldiko telebista batean (edo liburutegi batean) ikasitako istorio bera eta berdin kontatua jaso ez dezan.

Ipuinen misterioa

Beste urte batez Guadalajaratik (Espainia) itzulia egin dugu. Beste urte batez liluratuak Ipuinen Maratoiak biltzen duen jendearekin eta hiriak hartzen duen bizi pozarekin. Beste urte batez, aspaldiko lagunak agurtu, berriak egin, zerbezak konpartitu, berriketaldiak, ipuinak, lo eskasa. Ipuinekin goiz, arratsalde eta gauak bete dira. Plazak, kaleak, zokoak, jauregiak eta tabernak. Aurten Europako hainbat herrialdetik etorritako kontalariak euren ipuin misteriotsuak ekarri dituzte eta horien gainean bizpahiru egunez aritu dira, propio antolatutako mintegian, ipuinen misterio bideak zabaltzen. Eta, jakina, beste urte batez Guadalajaratik bueltan nekea ekarri dugu, baina baita ipuin berriak zakuan, ideia mordoak eta ikasbideak ere.

Hiru egunetan ezin ikusi kontalari guztien istorioak eta ikuskariak, deskantsurako beta ere hartu behar baita, zorionerako edo zoritxarrerako, ikusi nahiko zenituzkeen hainbat ikuskari galdu egiten baitituzu. Nik, bereziki, Pepito Mateo frantziarra ikusi nahi nuen, eta merezi izan zuen zinez.  Pepito Frantziako kontalaritza berriaren aintzindarietako bat da, eta bere lana arras interesgarria iruditzen zait. Guadalajaran ikusi genuen espektakuluan, istorio ederrez gain, eszena gainean duen abilezia erakutsi zigun. Eskenatoki hutsa goitik behera errekorrituz espazio imajinarioak irudikatu arazten dio ikusleari. Gorputzaren erabilera, itxuraz sinplea, baina lanketa sakonaren erakusle, dimentsio harrigarria ematen zion kontakizunari. Eszena gainean duen kontrola sekulakoa da eta horrek espektakulua erabat dinamizatzen du. Ez da kontalari estatiko bat, eszena erdian jarri eta ipuinak eskainiko dituena, aitzitik, espazio osoa berea egiten du, goitik behera, eskerretik eskuinera, eta une oroz ikuslearekin sortzen duen konplizitatea liluragarria da. Ikusi beharreko kontalaria.

Azken hogeita bat urtetan Guadalajarako liburutegiko lagunek antolatutako jaialdi honek kontagintzan izan duen  eragina ezinbestekoa  da. Ez da ipuinak entzuteko eta kontatzeko jailadi soila, topagune bat ere bada. Bertan, hango eta hemengo kontalariek egiten dugu topo, aspaldikoak eta hasi berriak. Eta guztia zaletasunaren indarrarekin antolatzen dute, askotan beharreko laguntza instituzionalak trabaz beterik heltzen baitira. Harrigarria da halako ekimen handiak nola ez duen sona gehiago hedabideetan, nola instituzioek ez duten beharko lukeen moduan hartzen. Zorionez liburutegiko lagunak ez dira kikiltzen eta aurrera egiten dute, jakinik herritarren zein kontalarien laguntza badutela. Izan ere kontalariok gurea bezala hartzen dugu, edo hartu beharko genuke, Ipuin Maratoi hau. Arnas bidea delako, gure hitzak esan eta berriz esan  ari delako. Ipuingintzak behar ditu halako ekimenak. Jendarteak behar ditu. Askotan entzun ohi da halako edo honako musika talde ospetsua bizitzan behin ikusi behar dela zuzenean; ba niretzat Guadalajarako Ipuin Maratoia  ikustea eta bertan parte hartzea, bizitzan behin edo bitan gozatu beharrekoa da. Joan eta damutu denik ez dut oraindaino inor ezagutu. 

Misterioaren ipuinak azaldu dira aurtengo Maratoian; agian benetako misterioa da hitz soilak, hitz biluziak pertsona humanoengan duen erakargarritasuna eta eragina. Ipuinak ez dira denbora pasa soila, gure izatearen misterioa argitzen laguntzen dizkiguten kontakizun liluragarriak baizik.

Hitzen perratokitik

         Udaletxeko plaza honetatik behera, hegoalderantz tipi-tapa joan eta joan, joan eta joan, joaten bazarete, beti gorantz, Zamalbide eta Bentak pasata, Listorreta eta Barrengoloiatik gora, Susperregi ondotik, ba, Idoiara helduko zarete. Jakina tipi-tapa beharrean, brum-brum abiatu nahi izanez gero berdin helduko zarete Idoiara. Norberak aukeran.

         Hortik aurrera, derrigorrez, oin bat bestearen aurretik jarraitu beharko duzue. Eta segituan, Malbazarreko lepora ailegatuko zarete. Han, goiz helduz gero, egun ederrean, udazkenean, edo berdin udaberrian, hegoaldera begira jarrita, han behean Ainarbeko basoa sumatuko duzue, ez ikusi, sekulako lanbro itsasoak ezkutatu eta gordeko baitu; bitxi preziatua kotoi bigun eta txurian gordetzen den bezala.

         Oraindik, ordea, ez gara heldu. Eskuinerantz hartuko duzu, eta azken aldapa malkartsua (eta madarikatua, zergatik ez) gainditu ostean, Urdaburu mendian zaude. Mugetako mendia; mendi apala eta harroa era berean. Eta Espronceda poeta erromantiko espainiarraren (bere buruaz beste tiro batez egin zuena, erromantiko totalaren arima erakutsiz)Pirataren Kanta poema ospetsuaren antzera (“Asia a un lado, al otro Europa…”), Urumealdeko lurrak eta Oiartzunaldekoak zabalduko zaizkizu, eder eta sendo. Iparrera begiratuz berriz, poema horretan bezala (“y allá a su frente Estambul”), Orereta eremu porlaneztatua izango duzu. Katalejo indartsua bazeneuka (Google earth modukoa) kasko zaharrerantz zuzenduko zenuke. Kasko zaharrean taberna batean sartuko zinateke. Eguerdi partean, edo, agian, ilunabarrean. Bertan egonez gero ikusiko zenuke sartzen, eta entzungo ere, agur luzearekin: “Aaaaaio!”, azken o hori ederki markatuz.

         “Basoerdi bat, normala, arrunta. Zer egingo diogu ba, hau ere behar da, pozteko pixka bat, badakizu”. Hitzak motel, arrastaka bezala, erremerre, ahul antzera botako ditu. Imajinatzen duzu patrikan paper puxka bat, edo bi, izango dituela. Bertan poema bat eta olerki bat. Poema erdaraz. Olerkia euskaraz. Poemak porlana, asfaltoa, fabrika, langileria eta kalea hitzak izango ditu, segur aski. Olerkian, beharbada, mendia, natura, euskara, aberria agertuko dira. Bi mundu ezberdin balira bezala, bi hizkuntzetan, bi paperetan; patrika bakarrean ordea.

         “Bueno, joan beharko dugu, badakizu irratian badago zer eginik. Hori ezin da utzi!”

         Sta Klara kalearen amaieran bazen perratokia. Orain dela urte asko (edo ez hainbeste, badakizue, denboraren erlatibitatea…), burniak perrak bihurtzen entzuten zen, dinbilin-danbala. Behiak airean zapatak berritzen. Desagertu zen hura, ez ordea soinuaren hotsa, airean oraindik zabaltzen. Basoerdiaren ostean, hitzen perratokian, dinbilin-danbala, patrikatik papera atera eta, beharbada, nork jakin, Agustinek irakurriko zuen Urdaburu gainetik ikusitako munduaren eta bizitzaren lilura.

Agustin Sarasolaren omenez egindako ZNN jardunaldietan, Espaloietan Hitza ekitaldian irakurritako testua.

Profesionalak

Tarteka agertu ohi den eztabaida da, baina beti airean dagoena, profesionaltasunarena kontalaritzan. Nor ote profesional? Zer da profesionala izatea? Irtenbiderik gabeko bidea dirudi askotan, norberaren definizioa gailentzen delarik normalean. Hala ere, ez da makala auzia. Izan ere, bi aldetatik uler daiteke profesionala izatea. Alde batetik, kontalaritza ofizio gisa duenarena; eta bestetik, lana ondo egina izatearena. Askotan elkarren kontra daudela dirudien arren, batak ez du bestea kentzen. Baina arazoa ez da amaierarik gabeko eztabaida hau, bestelakoa baizik.

Zer gertatzen zaio, ordea, ipuin kontaketa ofizio gisa daukanari? Ofizioa diot bizibidea hori denean. Aipa genezake alde administratiboa, alegia, zergak eta horren inguruan ematen den auzia. Administrazio publikoa kultur mailan ia ugazaba bakarra den aldetik, zer-nolako baliabideak jartzen ditu kultur sortzaileen lana ahalik eta prekarietate txikienean egon dadin? Ikusi dugu, kultur aurrekontuak murriztu eta ordainketak atzeratu, esaterako. Hori guztia, labur esanda.

Bestalde, zer-nolako irudia dago zabalduta jendartean kontalarien gainean? Gutxi gorabehera ia denbora-pasa gisa egiten den jarduna eta batez ere, haurrak dibertitzeko baliagarria dena; eta jakina, horretan sos handirik ez du merezi gastatzea. Gainera hori ez da lana, afizioa baizik. Baina guztiok gure lana ahalik eta ondoen egin dezagun eskatzen digute, Jainkoak emandako ahalmena balitz bezala.

Profesionaltasuna, aipatu bi aldeetatik, guri eskatzea normala da. Baina gure aldetik ere «profesionaltasuna» eskatu beharko genieke gure ofizioaz ari direnei ere.

GARA egunkarian argitaratutako zutabea

Oroimeneko Portuak

        Txikitatik maite izan dut Sanjuaneko plazan, edo Bonantza pasealekuan jarrita, merkanteak eta baporeak pasatzen begiratzea. Itsasoak lurraren barnera egiten duen kanal estu horretatik pasatzerakoan gertu gertu ikusten dituzu. Kanporantz doazela, bokanatik kanpo, pentsatzen duzu nora ote doazen, zein urrutiko lurraldeetara, zer nolako itsas bidaia izango dute itsasertzean galtzen direlarik. Eta sartzen direlarik, nongo notiziak ekarriko ote dituzte? Ternuatik garai batean etortzen ziren bouak, hilabeteak munduaren bestaldeko itsas izoztuetan eman eta gero, bakailaoez gain, kontakizun harrigarriak ekartzen zituzten. Ternuako itsas lanbrotsu eta izoztuan galdutako txalupan jasotako marinelarena esaterako.

         Kontalarioi egiten diguten ohiko galdera izaten da, ea nola demontre gogora dezakegu hainbeste ipuin. Nik, oroitzen ez ditudala erantzuten dut, buruan daudela, txokoren batean, eta behar denean irteten direla. Orduan, ipuinak bere bidaia egiten du eta hitzak dira ipuin hori daramaten baporea. Bestetan kontrako bidea egiten dute. Istorio bat beste baten ahotik entzun eta memoriaren itsas bide horretatik sartzen joaten da nire oroimenean lehorreratu arte.

         Ipuinak oroimeneko portuan imajinatzen ditut nik, noiz itsasoratzeko zain. Pasaiako portuan bezala, bokanatik aurrera itsas zabalera abiatzen direnean, badakizu zein den bere zama, badakizu zein beste portura doazen, ez dakizu, ordea, bidaian izango dituzten gora beherak. Kontalariaren lana izango da, lehorretik begira dagoenari itsasoan barrena doan ontzian igotzen gonbidatzea. Norberak bere oroimeneko portua izan dezan.

Kendu, kendu, kendu

         “Parafernalia asko erabiltzen nuen, eta horren eraginez umeen arreta desbideratu egiten zen. Poliki-poliki gauza gutxiago erabiltzen hasi nintzen. Kentzen, kentzen… azkenean ezer gabe egiten bukatu dut!”. Maite Franko kontalari irundarrak egunkari honetako Gaur8 gehigarrian, halaxe azaltzen du kontatzerakoan izandako eboluzioa. Antzerkitik etorria kontalaritzara, horko eraginaren pean hasi omen zen kontatzen, geroago soiltasunera, hitz biluzira bidaiatuz. Eta arrazoi osoa du, soiltasunak emango baitio narrazioari izaera, kontalariari gogoeta eta entzuleari berezko irudimen bidea. Oteizak zioen gisa eskultura biluztuz, hustuz, soberan dagoena kenduz gizakiaren arima ulertzeko bidea bilatu nahi izan zuen.

         Kontsumoaren eta itxurakeriaren jendarte honetan ia nahi gabe jotzen dugu betetze lana egitera. Betelanetan eraikitako jendartea eraikitzen ari gara. Gero, ordea, barne muina ezkutatzen dituzten gehigarri horiek kentzerakoan ez dugu ulertzen soiltasuna, beldurra diogu, handiegia egiten zaigu.

Ipuinak kontatzerakoan soiltasunera jotzea, kentze lana egitea, ipuinaren barne muina bilatzea, bizitzarako ariketa ere bada. Lan horrek gogoetan jarriko du kontalaria, hitza eta gorputza lagun biluzik agertuz jendearen aurrean. Eta ikuslea horrela liluratzeak eskatuko du berarekin komunikazio bideak jorratzea. Biek beren soiltasuna baino ez dute imajinazioaren bidetan abiatzeko. Eta agian ikasiko dugu, ipuinak kontatzerakoan eta entzuterakoan bezala, gure bizitzan parafernalia asko dugula eta kentzen kentzen saiatu beharko dugula; besteek uler gaitzaten, besteak uler ditzagun.

Laugarren pareta

         Antzerkian laugarren pareta aipatu ohi da eszenatokia eta ikusleen artean nolabaiteko muga ikusezina bezala, komunikazio zuzena eragozten duena. Kontalaritzan berriz, laugarren pareta horren ideia ezinezkoa da, izan ere ipuinak kontatzeak derrigorrez ekarriko baitu ikuslearekin harreman zuzena. Kontalariak ezingo luke ipuinik kontatu aurrean duenarekin kontatu gabe. Hartu eman zuzen horretan eraikitzen da kontatze ekintza. Ipuina aldi oro aldatzen da. Kontalariak aldaera berriak ekarriko ditu narrazioetara, batzuetan nabarmenak, bestetan soma ezinak ia; baina kontaldi bakoitza ezberdina izango da.

         Dena dela, kontalaritzak badauka bere laugarren pareta ere, segur aski antzerkiarena baino zailagoa hausteko, oraingoz bederen. Laugarren pareta hori ikusezintasunarena da. Ordizian edo Tolosan bizi ez den ipuinzale bati galdetzen badiogu zer iruditu zaion bi herri horretan bosgarren urtez antolatzen den Ahoz Aho nazioarteko ipuin jaialdia, segur aski erantzungo du, harrituta, ez zuela horren berri. Eta ez da harritzekoa, izan ere hedabideetako kultur sailetan ipuin kontaketa jaialdiek ez baitute merezi lau lerro ziztrin. Euskal Herrian ospatzen diren ipuin jaialdien informazioa tinta sinpatikoarekin inprimatzen dira kultura orrialdeetan. Ipuin ikuskariak inexistentziara kondenatzen dira. Kontalaritza kontenporaneoaren proposamen artistikoak, horien gaineko gogoetak, helduentzako ikuskariak, laugarren pareta horren atzean ezkutatzen dira. Antzerkian bezala ere hormatzar hori hautsi beharrean gaude, ipuin kontaketa bizirik dirauela jakin dadin. Gaur ospatzen den Nazioarteko Kontaketaren Egunean ere.

Ipuinen lekuak

   

            Grabazio batean ikusi nuen orain dela gutxi. Lagun batek erakutsi zidan. Quebec-eko merkatu batean jende andana sartzen da. Musikariak dira gehienak, bibolina, soinua, gitarra eta antzekoak jotzen, kalejira ederra osatuz. Eraikinaren erdian dagoen plazatxo baten erdian dagoen mahai batean bibiolin jole bizar zuri bat igo eta istorio bat kontatzen hasten da, musikariek jotzen jarraitzen dutelarik. Gero eta jende gehiago hasten da biltzen mahaiaren bueltan. Kontalariak alde batera eta bestera jiratzen da hitza ahoan eta gorputzean, adoretsu, musikariak lagun. Istorioa amaitzear dagoenean, kontalariaren inguruan sekulako jende multzoa bildu da, festa giroan. Egun horretan merkatua eros lekua baina erromeria lekua bihurtu zen, une batez bederen.

 Garaiotan gero eta pribatizatua gertatzen ari den kalea bizi pozaz hartzea, herritarrak beraiek hiriaren bizitzaren garapenean protagonista bihurtzen laguntzea da. Eta istorioak kontatzea hiriaren espazioak irudimenaz betetzen lagun dezake. Baina ipuinek bestelako espazioak behar dituzte. Kontalari batek sortutako ipuin espektakuloak bestelako lekuak behar ditu, ere. Ipuinak kontatzea ez da, besterik gabe, jendeari istorio ederrekin liluratzea. Baldintza desegokietan, lilura zapuztu egin daiteke. Ipuin ikuskari batek leku egokiak behar ditu, kontalariak bere lana txukun eskain dezan, publikoa eroso egon dadin. Ederra da merkatu bateko mahaian igota ipuin bat kontatzea erosketan dabilen jendeari, espazio publikoak humanizatzen baititu, baina ipuin ikuskariak humanizatzeko bestelako lekuak ere behar dira. Antzokiak igoal?        

Nor da Kontalari?

         Miretsi izan ditut betidanik hitzen esanahiak definitzen dituztenak, hiztegiak osatuz. Kontzeptualizazio ahalmen izugarria izan behar dela iruditzen zait. Definizio asko, ordea, ez dira hiztegietan agertzen diren modukoak, beste interes batzuen arabera osatzen baitira.

         Interesa nuen kontalariaren definizioa nola agertzen den hiztegian. Azkenean topatu nuen Euskaltzaindiak apailatutako Literatura Terminoen Hiztegian. Sarrera luzeagoa da baina lehengo lerroa nahikoa, oraingoz: Kontalari.- Hizkuntza arruntean, istorio bat kontatzen duenari kontalari deritzo (lat: narrator, narratoris). Ongi, nolabaiteko definizio akademikoa banuen. Dena dela nik gehiago nahi nuen, alegia, kontalaria ofizio bezala definituko zuena, hau da ez bakarrik jardun bat gisa, edonork egin dezakeena. Baina ez dut topatu. Are gehiago, Ipuina sarreran aipatzen da “euskal ipuingintza herri tradizioko ipuingintzatik ipuingintza literariorako jauzia” XIX mendean, eta XX garrenean izandako gorakada. Baina inondik ez dut ikusi kontalaririk aipatzen. Beraz arazoa izango da agian “Hizkuntza arruntean” kontatzea, nahiz eta ahozko literatura aipatu kontalaritza ahoan. Beraz, hiztegia begiratuta kontalariok hizkuntza arrunta, ez jasoa, erabiltzen dugunok gara.

Baina nik bakarrik jakin nahi nuen nor den kontalaria, nola definitu gure ofizioko partaideak. Izan ere horretan aritzen baikara azken aldian denbora galtzen. Eta guztia kultur merkatuaren araberako definizioak behar ditugulako. Kontalaria nor den, nork esan? Agian, kultur merkatu arruntean ibiltzearen ordaina izango da hizkuntza arrunta erabili behar izatea.

GARA egunkarian argitaratua 2012-1-24 http://www.gara.net/paperezkoa/20120124/317492/eu/Nor-da-kontalari

Marra bat egin nahi zuen haurrarena

         Jo sabi un conte

         Behin haur bat harrituta zegoen mugako marrak ez zituelako ikusten lurrean, mapetan ageri ohi diren moduan. “Marrarik ez badago, nola dakizu non dagoen muga?”- galdetu zuen. Galderari erantzuna jaso beharrean, mugarrien gaineko kalaka baino ez zuen entzun. Baina agian ez zegoen hain oker, izan ere bi lurralde bereizten duen marra imajinario hori errealitatean ez badago, nola jakin zein lurraldean gauden?, batez ere kontrabandoan aritu nahi badugu, edo ihesean, edo, agian, beste lurralde erakargarri horretako maitale agintz erakargarria are erakargarriagoa izan dadin.

         Haurrak jakin nahi zuen non zegoen, ez marra, bera baizik. Orduan esan zezakeen: “Atzerrian egon naiz!”, eta bere eskolako lagunek aho zabalik entzungo zituzten mugaz bestaldeko jendeen eta lekuen istorioak. Horregatik marra bat marraztu nahi zuen lurrean, bidaia harrigarria egiteko.

Beharbada horretarako daude mugak, urrutiko lurraldeetako istorioak konta ditzagun. Baina utz dezagun orain haurra bere marra egiten.

         Urdaburu mendia ez da garaia, mendi txikia da, 600 m ingurukoa, erraz igotzekoa. Gora helduta ordea bista ederra zabalduko da gure aurrean. Gure azpian Añarbeko baso eder eta zabala. Mendi zoragarriak eta han urrutian Donostia, Hernani, Oiarso bailara, Bidasoa bailara. Nafarroa, Gipuzkoa, Lapurdi gure begi bistan. Eta itsasoa. Urdaburu mendian bertan mugarria dago hiru muga seinalatuz: Donostia, Hernani eta Errenteria. Eta gainean eserita non ote zauden pentsatzen duzu. Ez duzu, baina, marrarik ikusten lurrean. Eta pentsatzen duzu, “hau ote da nire mundua? Ba ote dago mundurik mendi eta itsaso horien gainetik? Gure lekua munduan, nola zehaztuko ote da?” Entzun dezagun neska honen istorioa.

         Neska batek jakin nahi izan zuen noraino heltzen zen mundua. Entzuna zuen han, urrutian, sekulako amildegia zegoela itsasoko urak handik behera jausten zirelarik. Munduaren amaiera omen zen hura.

         Etxekoak agurtu, eta abiatu zen. Bidaia luzea izan zen. Etxeko leihotik ikusten ziren mendiak zeharkatu zituen, bere munduaren mugak. Handik goitik sekulako zelai zabal eta amaigabeak ikusi zituen. Gurutzatu zituen basoak eta errekak, basamortuak eta oihanak. Herri eta jende harrigarriak ezagutu zituen. Eta munduaren amaieraz galdetutakoan denek erantzuten zioten: “Aurrerago, aurrerago”.

         Ardien istorioa gogoratu zuen.

         Bizidun guztiek hitz egiten zutenean ardiak belar goxoetako pentzeen bila zebiltzan. Baina burua makurtu eta belarra jaten hasi behar zirenean belarrak esaten zien: “Aurrean goxo, aurrean goxo”. Eta aurrerago abiatzen ziren. Baina belarrak beti berdin: “Aurrean goxo, aurrean goxo”. Azkenean ardiek erabaki zuten: “Bertan goxo, bertan goxo”. Eta ordutik ardiak ikus ditzakegu gure mendietan belar goxoa bazkatzen.

         Non amaitzen zen mundua? Aurrerago, aurrerago? Neska gogoeta hauetan zegoen txabola bakarti batera heldu zenean. Baso bateko zabaldi batean zegoen. Etxetoaren kanpoaldean eserita agure bat zegoen. Egonean.

         Neska agurearengan heltzen den bitartean zerbait kontatuko dizuet.

        

         Ardiak gobernatzen ari ginela, jaisten, edo bazkatzen, edo oloa ematen, badakizue “berotzeko”, udan goi larreetara igorri aurretik; Manexek erran zidan, inongo, ustez, aitzakiarik gabe: “Jarraitu horrela, eskuaraz mintzatzen, hori gabe ez baikara ezer”. Eta bere lanean jarraitu zuen. Azkarateko baserrian sortua, Garazitik gertu, Ameriketan artzain egona zen, Nevadan; ahatik, bere mundua eskuaraz zen, frantsesa arras estrainioa zuelarik.

         Hamabostean behin muga zeharkatzen nuen trenez, Hendaiaraino. Han Baionara beste trena bat hartu. Eta azkenik Baionan, Garaziraino hirugarren trena. Aldi oro, Nazioarteko Zubian, Toporen derrigorrezko geltokian, poliziek jende artetik atera eta itxoiteko eskatzen zidaten, nire dokumentazioa atxikiturik. Auskalo zer konprobazioak egin eta gero aurrera jarraitzen uzten ninduten. Muga zeharkatzea ez baitzen uste bezain libre. Baserrira arribatuta, dokumentazio bakarra hizkuntza zen, izatea ez baitzegoen zenbakidun identifikazio dokumentu batean.

         Utz ditzagun kontu hauek eta jakin dezagun zertan ari den neska, agurearen etxera heltzen utzi duguna.

         Agurea txabolaren kanpoaldean zegoen eserita. Egonean. Neska beregana hurbiltzen ikusi du. Bere ondora heldutakoan elkar agurtu dira. Gizonak neska esertzen gonbidatu du eta inguru haietan zertan ari den galdetu dio. Eta neskak: “Mundua non amaitzen den ezagutzeko bidaia egiten ari naiz”. Gizonak, isilune baten ondoren esan zuen: “Zergatik?” “Kuriositateagatik agian, ez dakit. Baina harantzago zer dagoen jakin nahiko nuke?”. “Nik – esan zuen agureak-, inguru hauek baino ez ditut ezagutu. Nire txabola hau, inguruko zelaiak, basoa, eta mendi horiek. Hori da nire mundua, baina gustukoa dut hemen esertzea, lasai, eta begira jarri, aldi oro detaile berriak deskubritu, naturaren etengabeko aldaketa. Eta egunero zerbait edo norbait berria ezagutzen dut. Zu, esaterako. Agian mundua zabala izango da, nire imajinazioan kabitu ezina, galdera ordea, da, zer lekua dut nik mundu horretan? Zuk zure lekua aurkitu duzu bidaia hori eginaz?”

         Neskak ez zekien zer erantzun. Agurearen ondoan eserita inguruari erreparatu zion, zelaiari eta basoari, mendiei, naturaren soinuei, errekaren bideari.

         Zertan ari ote da marra bat egiten utzi dugun haurra? Ikus dezagun. Etxe aurreko jolaslekuan marra bat egiten hasi zen; marra hori luzatuz etxe baten forma egiten hasi zen. Azkenean etxe eder bat egin zuen, balkoia eta guzti. Gero barnean jarri zen eta esan zuen: “Hau da nire etxea”. Norbaitek, guraso edo inguruko pertsona helduren bat segur aski, esan zion: “Baina etxeari ez diozu aterik jarri, lapurrak sartuko zaizkizu”. Haurrak orduan erantzun zuen: “Etxeak ez du aterik jendea bisitan etor dadin, lagunik gabeko etxea aspergarria baita.”

E cric cric

Mon conte es finit

E cric crac

Mon conte es acabat

Passi per mon prat

Ambe una culhèra de favas que m’n donat.

Pauen egindako Encontres Literaris 2Penents topaketetan irakurritako testua

http://www.hestivoc.com/Rencontres_Litteraires.99.2.html

Orimena galdu zuen gizonarena

Oroimena nabigatzen duen baporea da.  Itsas bare eta altxatuen artetik. Eta portura heltzerakoan nabigazioa du akorduan.
Eta gizon hark oroimena galdu zuen.
Naufragoa zen bizitzan. Ez zuen bizitako ezer gogoratzen, hargatik, bizitza berria asmatu zuen. Eta guztiei kontatzen zizkien gertatu gabeko gertakizunak.
Behin, gazte batek ezagutu egin zuen. Gizonaren oroimen ahaztuak ezagutzen zituen. Eta kontatu egin zizkion. Oroimena galdu zuen gizonak pentsatu egin zuen. Eta oroimena galduz geroztik bizitakoa baloratu egin zuen. Baloratu egin zituen gazteak ekarritako gomutak. Eta erabaki egin zuen.
Oroimena galdu zuen gizonak ahanzturan bizitzea erabaki zuen. Ez zuen maite itsas nahasiak ezta ozeano amaigabeak nabigatzea. Nahiago zuen egun batean arribatu zen portu hartan gelditzea.
Gizona hil egin zen, eta gazte hark haren oroimena ekarri zuen gogora. Baina inork ez zion sinetsi.