Denboraren mapak

            Denborak kulunka daramatza gizonak. Izarren pean, eguzkipean, lainotan. Distantzia balantzariak bizitzaren joan etorriak dira ostertza amaigabean. Orduen inexistentzian doaz aurrera. Zerua erloju handi bat da begirada nekatuentzat. Denbora eta eguraldia bat datozen bidaian etorkizuna oraina da eta iragana etorkizuna. Eta kulunkan doa denbora gizonen joan etorrian.

            Joxe Zabalak ez du erlojurik begiratzen kareletik, zerua baizik. Eta olatuak. Non eta noiz dagoen jakiteko. Olatuek ontzia jotzen dute, etengabe, erlojuaren orratzaren pare. Olatu bakoitza ezberdina da, segundo bakoitza ezberdina den bezala, igarotakoan berriz itzuliko ez dena. Orduen izarrak dira orratzak. Eta espazioarenak. Noiz dauden. Non dauden. Joxe Zabalak kareletik denbora begiratzen du, eta ontziarekin batera, aurrera doa.

            Herriko kanpandorrean orduro jotzen zuen ezkilak. Soroetan ez zegoen erlojurik, baina hamabi ezkila kolpe entzundakoan, lanak utzi eta errezoan hasten ziren. Erlojuak jainkoaren denbora zuen markatzen. Jende humanoarenak, berriz, naturak. Belarraren haztea, ardien umatzeak, hostoen jaustea. Goizaldea, goiza, eguerdia, arratsaldea, ilunabarra, gaua. Ilargi zaharretik berrira. Eguzkiaren bidaia. Kanpandorreko erlojuaren ezkilek mapa ezberdina marrazten zuten jendearen norabidean. Baina horiek txikitako oroimenak ziren Joxe Zabalaren baitan. Orain kareletik begira, itsasoaren taupadan doaz pentsamenduak. Menditik itsasora egin zuen bidaia; denboran barrena egindakoa ere. Itsasoaren zeharkatzean bezala. Itsasoan ez dago ordua kolpatuko duen ezkilarik, ez dago orratzik pertsonaren bizitzan biraka. Errezoak itsasoaren haserrean entzuten dira, isilka, norbere baitarako, jainkoaren laguntza eske. Naturaren eta jainkoaren arteko borrokaldia. Hauskorrak dira ontzian ezkutaturik gizonak, ñimiñoak, ahulak. Itxoitea besterik ez dute, borroka noiz amaituko. Itxoitea.

            Aspaldian hasia zuen bidaia. Itsasotik zein lehorretik. Aspaldian otu zitzaion Denboraren Mapa osatzea. Munduan barrena bidaiatu ahal izateko Lehorreko Mapak zeuden bezala, mugaz, bidez, marraz, norabidez osaturik, denboraren mapak zergatik ez osatu? Jende humanoa geografia ezberdinetan haziz eta heziz joan da mundura esnatu zenetik. Basamortuak eta basoak seinalatu ditu; hiriak eta lurraldeak; bideak eta mugak, guzti horietan bere burua munduan kokatuz, bere izaera indartuz. Buztinean seinalatu zuen Babiloniako Nippur, lehen hiri hura, munduaren erdigunea. Ptolomeok inperioaren zabala zehaztu nahi izan zuen. Kontinenteak osatuz joan ziren. Deskubritu zen munduaren zabala. Eta konkistatutako lurraldeak markatu ziren. Geografia fisikoa. Zeharkatu zuen gizakiak itsasoak, eta karta beldurgarriak margotu zituen, arriskuz eta pizti izugarriekin. Marraztu zituen bide imaginarioak olatuen gainean, itsas ontziak gal ez zitezen, beraiek mundutik gal ez zitezen. Urezko eta lurrezko geografietan kokatu zen pertsona humanoa. Bere espazioan lekutu zen. Espazioan.

            Eta guzti horiek errekorritu zituen Joxe Zabalak. Marra ikusezinak, lurralde amaigabeak. Hautsezko urratsetan, kresalaren magalean. Eta denbora eman zuen horretan. Denbora luzea. Iraganekoa. Etorkizunekoa. Denbora bakarra ote ordea?, galde egin zion behin bere buruari. Munduan denbora guztiak berdinak ote dira? Erloju guztiek bide berdinean ote doaz? Gizakiak bere geografia irudikatu duen bezala, munduaren espazioan bere lekua seinalatu duen bezala, zergatik ez kokatu bere burua munduaren denboran? Ideia aspaldikoa zuen: Denboraren Mapa osatu. Ekialdetik mendebaldera, iparretik hegora, ezagututako leku urrun eta gertuetako denboraren seinaleak bildu zituen. Esaera, istorioa, kontakizun eta sinesmenekin betetako paperak eta paperak pilatzen ziren etxeko ganbarako txokoetan, herrialdez herrialde antolatuak. Kurdistanen, Txinan, Palestinan, Rif-en eta Ozeanian urteari ongi etorria egin zion, garai ezberdinetan guztietan. Eguzkia sortzen ikusi zuen, munduaren bestaldean ezkutatzen zen bitartean. Urtarorik gabeko lekuak ezagutu zituen. Eta erlojuak pilatu zituen. Era guztietako erlojuak, ordu ezberdinak ematen zituztenak. Marraztu zituen kanpandorretan zeudenak, etxetako hormetan, kaleetako zutabeetan. Erloju handiak eta txikiak; koloretsuak, grisak, zenbakidunak, orratz bakarrekoak eta anitzekoak. Ezkilek kolpatutako orduak entzun zituen eta sirena hotsekin iragarritakoak. Ikusi zituen langileak fabriketarako bidean euren bizitza lantegiko ordulariak kontrolatuta. Eta ikusi zituen arbola baten itzalean etzandakoak, eguneko sargoria noiz igaro zain. Denboraren hamaika bideak eta bidezidorrak ganbararen lau haizetan barreiatuak zeuden eta hainbeste bidai eta urteen ondoren lanari ekiteko prest zegoen. Munduko denboraren mapa osatzen hasteko ordua zen. Nola ordea? Zein euskarri behar zuen? Geografi mapak eskala ezberdinetan egiten zituzten; zein eskala izan dezake denborak? Denbora gizakiaren asmakizuna bada, eskala ezberdinetan errepresenta ote daiteke?

            Hilabeteak zeramatzan paper, irudi eta erloju artean. Une oro orduek kolpatzen zuten, munduko denbora ezberdinak gogora ekarriz. Orratzen pausuak, bihotzaren taupadekin etorri ziren bat. Segundoek bidaia etengabea egiten zuten bere baitan. Hotzak iragarri zion negua sartu zela. Urteak berea eman zuela. Kaleko algarek urte zaharren iragarpena egin zioten. Kanpandorreko erlojuaren kanpaiak urteko azken ordua kolpatzen hasi ziren. Gorputz osoan sumatzen zituen kolpeak, irmoak. Eta azkenarekin, Denboraren Mapa irudikatu zuen. Azkenengoak zuen mundurat igorri.

Ipuinen kolorea(k)

         Behin saiatu nintzen bilatzen ea zein ipuinean agertzen zen Printze Urdina, esan nahi dut, zein bertsio tradizionalean, ez haurrentzat moldatutako edizioetan, edo halakorik. Bilduma batera jo, bestera jo; Grimm, Perrault, Afanasiev, Barandiaran, Amades, Azkue, Webster… Ez nuen topatu. Zalantza izan nuen ea ondo begiratu ote nuen, ipuinen batek ihes egin ote zidan. Baina ezer ez, inondik inora ez nuen topatu ditxosozko Printze Urdin hori. Jakina, hamaika printze eta printzesa topatu nuen, errege eta erregina, mutil eta neska pobreak, haur zoritxarreko eta zorioneko, baina Printze Urdina… Orduan, zein zirrikitutik irristatuko ote zen ahozko tradizioak utzi dizkigun ipuinetan? Eta Printzesa Arrosak? Tradizioko ipuinetan ez dira horrela agertzen behintzat. Nork asmatu ote du kolore horiekin janztea?

         Polemika piztu da azken asteetan argitaletxe batek neskentzat eta mutilentzat berezitako ipuin bildumagatik. Neskentzat arrosa koloreko portadarekin eta mutilentzat urdin kolorekoa. Argitaletxeak esan du ez dituela edizio gehiago aterako; hala ere, badirela hiru urte saltzen dituela eta harrera ona izan dutela. Zein irizpide erabili dute, ordea, editoreek bereizketa horretan? Zein irizpide erabili dute erosleek liburu horiek erosteko?

         Ez dut uste arazoa koloreena denik bakarrik, are latzago iruditzen zait kontua. Kulturaren merkatuaren legeak kontsumo gordinean oinarrituz gero, irizpide kritikoak ezabatuz gero, jendarte ahul, ezjakin eta menpekoa eraikiko dugu. Betaurreko koloretsuak jantzi behar ditugu, belarri koloretsuak margotu. Merkatuari gure legeak jarri. Printze Urdina eta Printzesa Arrosa ez dira inon ageri, zin dagizuet.