Beste leku askotan bezala, gure herriko zumardiko banku batean idatzita dago: “¡Follar es guay!”, alegia, jotzea ederra dela. Ezin dugu jakin idatzi duena neska edo mutila den, baina, idazkeragatik, gaztea dela iragarri dezakegu. Historia aurreko aurkikuntzen artean, hainbat koba zuloetan aurkitutako emakumeen gorputzak irudikatzen dituzten margoak topatu dituzte, zentzu sentsuala, edo behintzat sexuala adierazten omen dutenak. Harriz egindako emakumeak ere aurkitu izan dira, beti ere gorputzaren sexualitatea goraipatuz. Greziarren edo erromatarren margo zein mosaiko askotan agertzen diren eszenak nahiko adierazgarriak dira. Aristofanes antzerkigile greziarrak ere Emakumeen asanblada antzerki lanean emakumeen sexu greba agertzen du. Erdi aroko eraikin erlijioso atari askotako irudi batzuk ere ez dira makalak. Edo Indiakoetan. Eta horrela jarrai dezakegu, gure herriko bankuko aldarrikapenera heldu arte. Izan ere sexualitatea, pertsonen arteko harreman gisa hartuta, jende humanoak bere izatearen kontzientzia duenetik, adierazpen sortzailearen ardatzetako bat izan da. Jakina, ez dugu konparatuko bankuko grafittia aipatu beste adierazpen artistikoekin, baina guztiek badute zerbait komuna, hau da, sexualitatearen gaineko ikuspegia besteei azaldu beharra. Azalpen hori nola ematen den izango da bereizten dituena. Bankukoa aldarrikapen hutsa dirudi, edo agian harreman sexualen edertasuna ezagutu berri duen norbaiten oihua munduari. Beste kasuetan sexualitatearen agerpen horri gehitzen zaio modu artistikoan azaldu nahi izatea. Ez da nahikoa sexu harremanak, edo gorputz agerpenak egitea, ezinbestekoa da hori sormen prozesu baten bitartez erakustea. Eta sormena tarteko, irudimena nagusi. Irudimen horretatik hainbat mito eta istorio sortuko ziren sexu harremanen azaltzeko eta, zergatik ez, ulertzeko.
Eros Afroditaren sortzea ospatzeko festan ernaldu zuten. Ama Penia izan zen, txirotasunaren jainkosa. Festara gonbidatuta egon arren bere pobreziaz lotsatuta Olinpoko lorategietan gelditu zen bertara sartu gabe. Bere egoera nola hobe zezakeen pentsatzen ari zela, lo gelditu zen. Porosek, aberastasunaren jainkoak, sekulako mozkorraldia hartu zuen. Bere baitara etortzeko nahian, lorategietara abiatu zen, txoko batean lo geldituz, Peniatik gertu. Peniak. horretaz oharturik aukera ederra ikusi zuen bere pobrezia arintzeko. Haren ondora joan eta maitasun jolasetan aritu zen, Porosentzat ametsen munduan besterik gertatu ez zirenak. Elkartze horretatik sortu omen zen Eros. Afroditaren egunean ernaldua zelako edertasunarekin maiteminduta zegoen. Pobrezia eta aberastasunaren semea izanik, beti aberats eta era berean pobre bizi izan zen, beti ezin ase.
Kultura bakoitzak bere modura azaldu izan ohi ditu gai honi buruzko kezkak, galderak eta jokaerak. Horretarako ipuinak tresna bikainak bihurtu ziren. Irakasbideak izateaz gain denbora-pasa ederrak bilakatu ziren, beti ere bizi ziren jendartearen ezaugarriak kontuan hartuz, errealitatean oinarrituz fantastikaren zein irudimenaren eremutan murgilduz. Istorio horien bitartez sexualitatearen hainbat eredu eta ikuspegi transmitituko dira, komunitatearen irudimenean sexu harremanen ikuspegi komuna, edo antzekoa behintzat garatuz. Afrikako hegoaldean bizi den ¡xun herrian istorio ederra kontatzen dute nondik gatozen azaltzeko.
Badirudi hasieran gizona eta emakumea ez zirela elkarrekin bizi. Behin biak topatu eta emakumeak bere txabolara gonbidatu zuen gizona. Han baratzeko fruitu goxoak eskaini zizkion, eta edabe eztia luzatu zion, gizona emakumearekin ez zedin. Eta gau horretan berarekin lo egiten gonbidatu zuen, baina ez besterik. Hurrengo egunean, urrutiko zuhaitz batera eraman zuen gizona. Arbola hartan zulo bat zegoen. Emakumeak zakila zuloan sartzeko eskatu zion gizonari. Eta mugitzeko gero. Emakumea gizonaren atzean jarri zen eta indarrik gabe zegoenean bere besoetan jaso zuen. Eta etxera eraman zuen. Emakumeak eskatu zion gau horretan elkarrekin oheratzeko, elkarri lotuak aurpegia aurpegiaren kontra. Eta gizonaren gozotasuna emakumearen barnean sartu zen; eta emakumearen gozotasuna gizonarengan. Hau izan zen lehenengo aldia. Gizona eta emakumea elkarrekin jarri ziren bizitzen goxotasunean.Goxotasun hartatik omen gatoz denak.
Ez dakit nolakoak izango diren ¡xun-darren artean sexu harremanen eta beren tabuen(izango dituztenak ere jakina) gainean duten iritzia, baina txikitan ikasitako Eba eta Adan ipuinarekin konparatuz gero, alde apur bat ikusten diot. Hemen, behintzat, emakumearen fruitu eskaintzak goxotasunera eramaten ditu. Gure bertsioan, aldiz…, tira, uste dut guztiok dakigula. Ipuin honetan , amaiera heldu eta segur aski despistatu samar eta liluratuak egongo gara, izan ere, ez baitakigu munduaren hasierako istorio hau erotikoa den ala mitikoa. Baina, zer axola?, istorio eder bat entzun dugu, horixe da interesgarriena. Dena dela, ezinbesteko galdera egingo diogu gure buruari, alegia, zer kontatu nahi zaigu ipuin honekin, hasierako sexu harremanak?, gizon eta emakumeen arteko harremanak nolakoak ziren munduaren hasieran?, nolakoak izan behar diren? Erantzunaren bilaketa horrek bultzatuko gaitu gogoeta egitera, gure harremanen eredua nolakoa den eta zer nahiago dugun. Garrantzitsuena bide hori hartzea izango da, erantzuna bera baino gehiago. Baina benetan istorioarekin gozatu nahi badugu aurreiritziak alde batera utzi beharko ditugu, edo saiatu behintzat. Gure jendartea nolakoa den eta bertan sexuen arteko harremanak nola garatzen diren zer ikusi izango du horretan; era berean sexu harremanen gaineko heziketa eta irizpideak erantzunaren baitan izango dira, ezkutuan edo modu inkontzientean. Jakina, ipuin bera entzunez, modu ezberdinean jasoko da ¡ixunen herrian eta gure artean; agian, berean harridurarik ez du eragingo eta “normalagoa” ikusiko da istorio hau. Gurean, berriz baldintzatuta egongo da ipuin tradizionalen gainean dagoen iritziaz eta sexu harremanak horrela agertzeaz. Irakurketa, edo kasu honetan entzuketa, bakarra ez dagoenez ate guztiak zabalik daude, pertsona bakoitzak berea izango duelarik.
Erotikotasuna ahozko narrazio tradizionalean
Ikuspegi ezberdinak izan arren, ezberdintasunak ez daude hain aldenduak. Munduko kultura guztietan agertzen dira sexua harremanak ipuinetan. Normala da, izan ere sexualitatea pertsonen ezinbesteko ezaugarrietako bat baita. Normala da beraz, hori ere adierazpen sortzaileetan azaltzea. Askotan agerpen horiek modu gordinean emango dira, bestetan munduaren misterioekin lotuak, afrikar ipuinean bezala (nondik gatoz?). Baina denetan pertsonen arteko harremanak nola ematen diren edo nolakoak izan beharko liratekeen azalduz, zuzenean edo zeharka.
Izan ere, esan al daiteke sexu harremanen aipamenak egiten dituzten kontu zaharrak ipuin erotikoak direnik? Nago erotikotasunaren kontzeptua, jendarte modernoetan ulertzen dugun moduan, berri samarra dela. Ahoz aho transmititu den literaturan sexu kontuak bere horretan agertuko dira, erotikoak diren ala ez asko inportatzeke. Ez dut uste ipuin bat kontatzen hasiko zena esango zuenik “ipuin erotiko bat kontatuko dizuet”, aitzitik, gehiago sinesten dut esango zuela “Orain jakingo duzue zer gertatu zitzaion halakori”, eta horrekin batera konplizitate keinu bat egongo zen. Bai, jakina, hau espekulatzea da, baina esan nahi dudana zera da, istorio erotikoa, alegia, entzuleen libidoa gori-gori jartzeko kontakizun bat baino, sexu harremanak tarteko gertatutakoa kontatuko zuen. Eta ipuin guztietan bezala, bere baitan irakaspen bat edo gogoetarako bidea izango du. Baina baita ere trufarako eta txantxetarako aukera.
Bazen behin baserritar bat oso pobrea. Bere familia hartzeko gela bat besterik ez zeukan, eta ohe bat bere emaztea eta bi semeak oheratzeko. Inauterietako gau batean emaztea hain sutsuki hartzen du ohea lau hanketan dardaka hasi dela. Hainbestekoak ziren astinduak seme gazteena ohetik behera erortzen dela. Ohera altxatzen dute atzera, eta senar emazteak uste dutenean haurrak lo daudela, berriro ekiten diote. Orduan anaia zaharrenak gazteena poliki esnatu esanez: “Heldu hadi, txiki! Berriro badoaz eta.
Akitanian gertatu arren segur aski, gurean gerta zitekeen eta ipuin fantastiko bat baino pasadizoa den hau entzundakoan, ezinbesteko izango dugu imajinatzea zer nolako txortaldia burutzen ari ziren, eta zein egoeran gainera. Beharbada dugun erotikotasunaren irudiarekin ez da inondik inora etorriko pasartea, baina sexu harremanen jolasean ikusten badugu gertaera, irudikatzen badugu ohe horretan suertatzen ari den egoera beste era batera ikusiko dugu eta irudimenaren jolasean sartuko gara, definizioen beharrik izan gabe. Izan ere garrantzitsua da ipuin hauek ematen ziren testuinguruan irudikatzea. Erotikotasuna ez da aurpegi bakarreko prisma. Kultura bakoitzak iruditegi ezberdina osatuko du eta batentzat pitokeria handia izango dena, beste batentzat, aldiz, sekulako erakargarritasuna izango du. Eta hala ere pertsona guztiak prisma bertsuan egongo dira. Badago amazonako indigenen istorio bitxia. Gizon batek sekulako zakil luzea omen zeukan. Nesken atzetik ibiltzeko ez omen zuen bere hamakatik altxatu beharrik ere, bere zakil luze horrek jarraitzen baitzien errekan bainatzen zeudela, edo lur azpitik, ihes egin nahi bazuten. Baina pasarterik onena ipuina kontatzen ari den emakume indigenak amaiera gisa ematen duen azalpena da:
Ai, Tampot gure artean biziko balitz, zuek entzuten ari zareten emakumeak, hain ederrak, Tampotek hain gustukoak zituen errebuelta horiekin, hain pottokak berak maite zituen bezala, ez zizuen segundo bakar batean ere bakerik emango, maitasuna egin beharko zenukete atsedenik gabe. Bere begi luzearekin zelatatuko zintuzkete, ezpainak milizkatuko lizkizueke, ernaturik, irribarre handi batean zabalduko zenituzketen arte…
Mintza al gaitezke, ordea, erotikotasunaz narrazio hauen aurrean? Erotikotasuna kontzeptuaren definizio ahalik eta zehatzena beharko genuke horretarako; baina, halakorik egin genezake jakin gabe zergatik eta zein helbururekin sortu ziren ipuin zaharrak? Erotikaren ideia ez ote da sortu beste eremutan eta jendarte modernoetan? Ez ote dator, narrazioaz ari garelarik, idatzitako literaturaren sailkatze batetik? Nago horrek, hots, erotikaren definitze beharrak, ez duela uste dugun bezain beste garrantzia ahozko tradizio narratiboan. Izan ere, zer bilatzen du narrazio erotiko batek? Irakurlearen edo entzulearen barne sua pizte? Edo txortamina piztea? Zer aldea legoke idazle batek narrazio erotiko bat sortzea erabakitzen duenean eta sexu harremanak aipatzen duen ahozko narrazio tradizional bat kontatzearen artean? Ez nintzateke ni ausartuko erantzun zehatz bat ematen, baina beharbada ez hainbeste. Nire ustez lotzen dituena intentzionalitatea da, sexua eta honek ekartzen dituen jokoak, harremanak eta gogoetak hizpide hartzea, zuzenean edo zeharka. Guk ipuin erotikoak deitzen diegun horiek, ahozko tradizioan “nagusien” ipuinak lirateke; nahiz eta hainbat kulturetan sexu harremanak aipatzen dituzten ipuinak haurrak ere entzule gisa izan. Literatura idatziaren eta ahozkoaren artean ematen den ezberdintasun nagusienetako markatuko du hemen ere erotikotasunaren pertzepzio hori. Literatura idatzia egile baten sormena izan ohi da, hau da, pertsona batek irudimena eta idatz teknikak erabiliz, narrazio bat sortzen du. Ahozko tradizioan ez dago egile ezagunik, esan daiteke kontalari bakoitzean sortzen eta hazten dela narrazio hori eta entzuleekin zein garaiekin duen interakzioan eboluzionatu. Lehenengo kasuan erotikotasuna alde bakarretik azalduko da; bigarrenean, aldiz, komunitatearen ikuspegia nagusituko da, Peter Burke-k seinalatzen digun bezala: Indibiduoa asma zezakeen, baina ahozko kultura batean, Cecil Sharp-ek berresan duen bezala. “komunitatea zen aukeratzen zuena”. Indibiduo batek asmatzen zituen berrikuntzak edo aldaerak, komunitatearen gustuekin bat bazetorren, imitatuak izango ziren, eta tradizioaren stock komuna emendatzera igaroko ziren. Hortaz kultur transmisio bat ere emango da eta narrazioa horretarako tresna izango da. Sexu harremanen alde hezitzailea agertuko da batzuetan, bestetan aldiz transgresio tresna izango da, jendartearen arau moralak ezartzen dituztenak kritikatuz, barreak funtzio katartikoa betetzen duelarik.
Sinesgabe bat hileta erlijioso batera doalarik, agertzen da, gainontzekoak bezala, eskaintzara. Sos bat uzten du meza-mutilak luzatzen dion platerean, baina gurutzea eskaintzen dion apaizari esaten dio:
-Nik, ordaindu egiten dut, baina ez dut musurik ematen.
-Nik, ordea – erantzuten dio apaizak goxoki-, musua ematen dut, baina ez dut ordaintzen.
Narratzailea eta entzulearen artean elkar onarpena egon beharko du ulermena izateko, alegia, narratzaileak ezagutzen du bere entzulea eta harreman kodeak, eta era berean entzulea narratzailea euren komunitateko partaide gisa ezagutzen du. Kodeak ezagutuz gero horiekin jolas daiteke, kritikatzeko edo transmisio lana egiteko. Mijail Bajtinek, Erdi Aroko Europako herri kultura aztertuz dioskun gisan Hizlaria solidarioa da ikuslearekin, ez da aurka jartzen ezta hezitzaile moduan aritzen, ez du akusatzen ezta izutzen, aitzitik berarekin egiten du barre. Modu honetan bakarrik uler daiteke, hain barnekoak eta korapilatsuak diren pertsonen sexu harremanen gainean istorioak kontatzerakoan, aipatu stock horretan sartzea. Eta irudimena errealitatea konjuratzeko biderik aberasgarrienetakoa ikusiko da. Irudimena eta jolasa, hara hemen sexu harremanen bi ardatz, ipuinetan bezala, liluragarriak.
Erotikaren irudimena, sormen jolasgarria
Irudimena jolas bat den bezala, erotika ere jolasa da. Eta sormena. Esparru horretan hartzen du interesa. Tradiziotik (edo, beharbada, tradizioetatik esan beharko genuke), jaso ditugun istorioak jolasak dira. Jolas egiten dute sexu harremanek gugan sortzen dituzten interesekin eta kezkekin, eta jolas hori sormenaren bitartez azaltzen da. Era berean, jasotzailearen aldetik arreta intelektuala eskatu ohi dute. Sormen prozesu horrek eskatuko du,jakina, kontatu nahi den istorioa egitura bat izatea. Egitura horrek, ahozko narrazio tradizionalaz ari garenez, ekintzetan oinarrituko da, deskripzioetan baino gehiago, arintasunaren mesedetan. Agian erotikotasuna zizan dezakegun irudia eta herri ipuinetan agertzen diren egoerak ez daude hain aldenduak. Sexu harremanen osasuna, esan dugu, irudimenaren erabileran eta jolasean aurki dezakegu. Erakargarritasuna, bizigarria, lilura, xarma ipuinen osagarriak diren moduan, maitasun jolasetan ere ez dira makalak. Izan ere antzekotasun honetan egongo da bilatu nahiko genukeen erotikotasuna. Narratzaileak erritmoekin jolastuko du kontakizunean, mintzoaren musika baten bila ariko da, entzuleari eskaintzen ari zaion irudimenezko mundu hori beregan har dezan, bere mundua sortuz era berean. Narratzaileak esango dio, hasierako emakumeak gizonari esan zion moduan “Zatoz, badut zerbait interesgarri zuretzat. Gera zaitez nire etxean, lo egin ezazu nirekin, eta ametsak banatuko ditugu”.
Horretarako ordea, bazterrean utzi beharko ditugu aurre iritziak, tabuak, ideia finkoak, ortodoxia eta gogoa askatu, dena posible dela sinistu eta epaile papera ahaztu. Inork ez dizu eskatuko ados egoteko, baina ezta ere kontra egoteko, aitzitik, ipuinaren barnean sartu eta gertatzen ari dena biziz, bizitza ulertzen saiatu, bere itzalak eta argiekin. Sexu harremanak askatasunik gabe kale egiten duten bezala, ipuinak askatasuna behar du. Ipuina erotikoa bihurtu nahi badugu, bien arteko jolasa bihurtu beharko dugu, kontatzailea eta entzulearen artekoa alegia. Ahozko tradizio narratibotik datozkigun ipuinak ikasbidea dira egungo narratiba, ahozkoa zein idatzizkoa lantzeko eta garatzeko orduan. Kontakizun erotikoak ez dira gaurko asmakizunak, aspaldi zaharrean bezala, gaur egun ardatz berdinean baitabiltza itzulika. Egungo sormen lana badu zer ikasi mundu sortzaile horretatik; ez ordea, garai bateko munduen miresmen errepika egiteko, pertsonen arteko harremanen alde fantastikoa eta liluragarria irudikatzeko baizik, fantastikaren alde jostagarriarekin gozatuz. Eta honetan garaiak ez dira hainbeste aldatu. Behin lagun batek istorio harrigarria kontatu zidan, neronek konta nezan. Afrikako kontu zaharra da eta, beste askok bezala, oinarrizko galdera bati erantzuten dio. Entzun ezazue, benetan baliagarriak diren ezagutzak jakin nahi badituzue behintzat. Ipuina galdera batekin hasten da:
Ba ote dakizue zergatik sartzen den zakila aluaren barnean eta barrabilak ez?
Hasiera zaharrean mundua antolatu gabe omen zegoen oraindik. Gauza asko oraindik beren lekua eta funtzio zeintzuk ote ziren jakin gabe zeuden. Eta halaxe zebiltzan zakila, alua eta barrabilak, beren izatearen arrazoiaren bila, alegia. Munduan gora eta behera zebiltzan elkarrekin. Halako batean basamortu zabal batean sartu ziren. Joan eta joan, eta joan, eta hondarra baino ez zuten ikusten. Orduan gosea izan zuten, baina ezer ez, hondarra alde guztietatik. Orduan arbola bat ikusi zuten urrutian. Gerturatu eta fruitu arbola zela ikusi zuten. Lehenengoa igotzen Zakila izan zen. Goian zegoela, jan eta jan, Aluak esan zion ea fruta pixka bat botako ote zion, ezin baitzuen igo. Eta Zakilak, noski, fruta ematen zion goitik behera. Barrabila ere igo ziren, eta hauek ere fruta eta fruta jan. Aluak eskaera bera egin omen zien. Baina Barrabilek ez zuten banatu izan nahi arbolaren eskaintza. Azkenean, denak aseta, bidaiarekin jarraitu zuten. Ibili eta ibili ziren, euren izatearen arrazoiaren bila. Halako batean sekulako ekaitza bota zuen, haizea eta euria erasoka. Goitik behera blai, Zakila Aluarengana hurbildu zen eta, aterpe eske, ea bere barnean sartzen utziko ote zion, galdetu zion. “Bai, jakina -erantzun zion Aluak-, zu ondo portatu zara nirekin eta nire barnean sar zaitezke”. Barrabilak ere, kontu berdinarekin etorri omen ziren, baina Aluaren erantzuna bestelakoa izan zen: “Ez, ez; zuek oso gaizki portatu zarete nirekin fruta elkarrekin partitu gabe. Gera zaitezte kanpoan!”. Eta hauxe duzue arrazoia, zergatik zakila aluaren barnean sartzen den eta barrabilak ez.
Eta, zuek ez dakit, baina nik barre ederrak egin nituen, kezka handi bat argitzeaz gain.
Euskal Idazleen Elkarteko Hegats, 44zenb, aldizkarian argitaratua.
geratzen, ipuinak ez baitira ezer entzun nahi duenik ez bada. Izan ere Festaren helburuetako bat ipuin kontalaritzaren mundua aireatzea baita, eta hainbat proposamen ezberdin daudela, kontalari bakoitzeko bat. Kaleetan, herri baten txoko ezberdinetan kontuak topatzea gure kaleei galtzen ari diren bizitza apur bat ematea baino ez
Baliagarria izan daiteke, ordea, halako gogoeta ipuin kontaketarako? Uler al daiteke ipuin kontaketa, Oteizak aipatzen duen hutsune hori azaltzeko tresna gisa? Desokupatu al daiteke espazioa hitzen bitartez? Zer nolako gogoetara eraman gaitzake hustutze horrek ez da, beharbada, baztertzekoa. Ikusten ez dena ikusgarri egiten digu eskulturen bitartez Oteizak, alegia, hutsa. Hutsa izan daiteke esentzia, mamia, giza esistentziaren arrazoia edo bidea. Ipuinek ere, finean, gure esistentzia humanoaz ari zaizkigu. Kezkak, galderak, ezinegonak, desioak, itxaropenak; guztiak agertu ohi dira fantastikaren bidetik ipuinetan. Baina, zer da irudimena? Zer fantastikotasuna? Ezer ez, gure buruaren kreazioa baizik. Ipuinak, agian, Oteizak sortutako "Kutxa metafisikoak" dira; non entzuten dena, kontatzen dena, hutsune horiek markatzen dituzten xaflak diren.