Mucucuento ipuin jaialdia Venezuela

Ipuinak kontatzeak badu nolabaiteko kalte kolaterala: bidaiatzea. Ipuinak kontatzeari esker, alde batetik bestera mugitzeko aukera izan ohi dugu, eta horren alderik onenak izango dira, seguraski, bidaia horietan ezagutzen ditugun pertsonak eta lekuak. Ohiko emanaldietaz aparte, ipuin jaialdiak dira aukerarik onena ematen dutenak horretarako. Eta, niri behintzat, parada ederra eman diadate azken asteetan urrutiko parajeak ezagutzeko. Urriaren amaieratik azaroaren hasierara Venezuelako Merida herrian antolatu ohi den Mucucuento jaialdirako gonbidapenari ezin uko egin eta sekulako buelta emanda, Bolibariar Errepublikara heldu nintzen. Geure burua ezkertiartzat dugunontzat (batzuentzat behintzat) Venezuelara jaotea ez da bakarrik herrialde bat bisitatzea, gehiago da. Azken hamar urtetan garatzen ari den iraultza bolibariarra ezagutzeko parada ere bada. Mucucuento jaialdiak ere horretarako aukera ematen zuen. Iraultza hau martxan jarri denetik ezker eskuin garatzen ari dira kultur ekintzak. Jakina, badira baliabide anitzekin egiten direnak eta badira, aipatzen ari garen honen antzera, lau sosekin aurrera ateratzen saiatzen direnak (nork esan du prozesu iraultzailea perfektoa denik?). Bere apaltasunean ordea, sekulako grina erakusten zuten antolatzaileek. Askotan egin ohi dira ekitaldi handiak , arrakastatsuak, mediatikoak, ospetsuak, baina arimarik gabekoak. Venezuelako Meridara agertu ginenok ordea, benetako kultur grina ikusi genuen. Baliabide handirik gabe baina ipuin kontaketari merezi duen garrantzia eman nahian, eta batez ere lagunarteko giroa bultzatu. Kolonbiatik, Ekuadorretik, Brasiletik, Mexikotik eta Euskal Herritik heldutako kontalariok, Venezuelako hainbat kontalariekin batera egun gogoangarriak eman genituen, ipuinak kontatuz eta, batez ere batzuen eta besteen berri jakiten. Jaialdiek, izan ere, interesgarriak izaten baitira harreman hauek egiteko eta beste kontalarien lana ezagutzeko, baina baita ere beste herrialdeetan ipuin kontaketaren egoera nola dagoen jakiteko.
Eta, nola, ez, bueltako maletak, liburuez gainezka ekartzeaz gain, hainbat eta hainbat ideiak eta egitasmoak ekartzen zituen, eta egindako lagun berrien oroimena.
Baina horrez gain, badago beste gogoeta bidea. Venezuelako gobernua eta boterea ezkerrekoa dugu egun, iraultza baten prozesoan bete betean sarturik, aurrerapuso eta kontraesanekin, oker bideak eta egin behar galantekin. Venezuelako prozesu iraultzaile bolibiarra maite dugunok badugu zer ikasi bertatik eta era berean hainbat gogoeta egiteko aukera ere. Kulturgintza ezkerraren betiko kezka izan ohi da, nola gauzatzen da hori ordea? Bertan egindako lagun batek hainbat gauzekin kritiko agertzen zen, zioen "Eventitis" batean sartua zegoela prozesoa, alegia, sekulako eventoak egiten zituztela, diru asko gastatuz, baina gero behe mailan, oinarrian arazo handiak zeudela. Eta honek zer pentsa ematen du. Ezkerrak ez ote ditu eskubiaren eredu berak errepikatzen kulturaren antolamenduan? Nola bultza eta indartu daiteke kulturgintza ez bada oinarri sendoak landuz, "ekitaldititisak" alboratuz? Herri baten kultur bizitzak eta garapenak ez dituzte ekitaldi handiek osatuko, baizik behe behetik lana bultzatuz, oinarri sendoak bilatuz; agian ez dira hain "arrakastatusak" izango, ez dira mediatikoak izango, ez dute sekulako oihartzuna izango, baina askoz ere horizontalagoak izango dira. Ekitaldi handiek beheko dinamika horiek indartzeko eta bultzatzeko ez badira, anekdota hutsak dira. Horregatik handia iruditu zitzaidan aipatzen ari garen jaialdia, oihartzun handirik gabe, izpiritu horrekin blaituta zegoelako. Mucucuento jaialdiaren arrakasta litzateke, ipuin kontaketaren nolabaiteko motorra bilakatzea, armiarma sare baten moduan zabaltzen joatea, eskola, auzo, elkarte, herri, ezberdinetan ipuin kontaketaren grina sartuz.
Eta horregatik itzuli nahiko genuke. Mucucuentora. Venezuelara.

Los primeros americanos segun Eduardo Galeano

Nork dauka ezer ospatzeko urriaren 12an?

Euskal Kontalarien III Festa

Getxo Kontari 06 eta Bazen Behin...Aramaion 07 ospatu ondoren, euskal kontalariok hirugarrenez lortu dugu gure festa antolatzea: Bazen Behin...Pasaia Donibanen 08. Hiri girotik, mendialdera eta aurten itsas bazterrera jo dugu. Eguraldi ederra lagun eta Pasaia Donibaneren edertasunarekin gozatuz, Euskal Herriko hainbat txokotako hogeita bost kontalari bildu ginen bakoitzak bere ipuinak eskainiz, norberak bere estiloan. Ezin ahaztu Kantabriatik etorritako Alberto Sebastian bertakoak bezala animatu baitzen kontu kontari. Eguerdian hasi zen festa, itsasoa eta mendiaren artean luzatzen den kalean barrena sakabanaturik erakusketa ezberdinak eskaini ziren. Ipuin poteoan, ipuinen orakuloan, ipuin txokoan, ipuinen fabrika, ipuin musikatuak eta txalupan igota Pasaiako badian paseatuz ipuinak olatuen kulunkan, entzun ahal izan ziren kontakizun ederrak.
Bazkari ederra eta goxoa (entsalada epela zorgarria, marmitakoa mundiala eta gazta fina) ere aukera polita izan zen kantari eta kontari aritzeko. Itsas Mendi elkartekoei eskerrak behin eta berriro eman genizkien hain harrera ona egiteagatik, eta halako bazkaria prestatzegatik. Elkarteko txistulariei beste hainbeste, ipuin poteoa txistuaren doinuaz alaitu baitzuten. Eta berdin Albaola untziolako lagunak inongo arazorik gabe beren txokoa eskaini baitziguten ipuinak kontatzeko.
Arratsaldean paseo polita eta ederra egin genuen itsas bazterrean nahiko jende bilduta. Albokaren doinuaz abiatu eta tartean ipuinak kontatuz, ingelesez ere entzun ahal izan zirelarik. Bazkal osteko osteratxo ederra, siestaren faltan. Eta ondoren, txoko ezberdinetan ipuinak entzun ziren. Bisitariek bapatean topatu zituzten kontalariak euren artea erakusten. Ilunabarra heldu zelarik amaiera ere heldu zen. Seguraski batek baino gehiagok amets goxoak izango zituen ipuinak gogoan.
Baina Euskal Kontalarien festa guzti hori baino askoz gehiago da guretzat. Festa honen bitartez euskal kontalariok geure burua ezagutzera eman nahi dugu, euskal arte eszenikoetan lanean ari den kolektibo bat garela aireratu nahi dugu, geure behar eta aportazioekin. Askotan ipuin kontalaritza haurrei zuzendutako jarduna moduan agertu ohi da, edo bestelako helburuak dituen jardun baten "osagarri" gisa. Gutxitan ikusten da ipuin kontaketa jardun artistiko gisa, berezkoa duen kultur jardun izaera, sormen artistikoaren eremuan. Kontalaritza gutxietsita ikusten dugu askotan dituen balore anitzak ezagutu gabe. Guzti horren aurrean kontalariok gure ahotsa ezagutarazi nahi izan dugu, Festa hau bide bat da, gainera ondoen dakiguna ibiliz, alegia, ipuinak kontatuz. Kulturaren beste arlotan bezala, arazoak handiak dira gurean ere: lan baldintzak, programazioetan irizpide eskasak, ezezagutza... Hala ere, negar malkotan hasi baino nahiago dugu festa antolatu, istorio ederrak kontatu, hitzaren magian murgildu, irudimenaz busti kale kantoiak eta arimak.
Eta Pasaia Donibanen egon ez zirenak ez dakite zer galdu zuten. Eta han egon ginenok badakigu logika bat dugun bezala, fantastika bat bagenu, imajinatzeko artea deskubrituko genukeela.
Hala bazan, hala bedi.

Pam-Pam txoria

Pensa Kalahari osoko ehiztaririk onena omen zen. Etxera animalia gizenak eramaten zituen, eta ondo mantentzen zituen senitartekoak.
Hala ere, Pensa ez zegoen pozik. Txori bat omen zegoen, Pam-Pam txoria, harrapatu ezinean zebilena. Txori horren buztaneko lumak ezin egokiagoak ziren bere gezientzat. Gezi bakoitzak txori bat bezain ongi egingo zuen hegan. Baina Pensak ez zuen lortzen Pam-Pam txoria harrapatzea.
Pensa herriko txamanarengana joan zen. Laguntza eskatu zion:- Mesedez, esaidazu nola harrapatu Pam-Pam txoria. Bere lumak behar ditut nire arkuarentzat eta gezientzat. Zein da harrapatzeko modurik onena?Txamanak erantzun zion:- Hoa eta su bat piztu ezak. Zomorro guztiak sutik ihes egiten dutenean, txikiena harrapatu. Tranpa bat egin eta bertan utzi ezak zomorro txikia. Berak erakarriko du Pam-Pam Txoria.
Pensak, ordea, ez zekien txamana eta Pam-Pam txoria lagunak zirela. Pam-Pam txoriak askotan bisitatzen zuen txamana. Kontu kontari aritzen omen ziren. Adi egon- esan zion txamanak Pam-Pam txoria etorri zitzaionean-. Ehiztariari hi harrapatzeko modua esan zioat. Basamortuan su bat ikusten duanean, hoa hegan. Ikusteko irrikan nagok zuetako nork irabazten duen.
Pensaren tranpan zegoen matxinsalto gazte goxoa ezin izan zuen bertan utzi Pam-Pam txoriak. Ziztuan hegan jaitsi eta bere mokoaz harrapatzea erabaki zuen.
Pensak Pam-Pam txoriaren oihua entzun zuen:
-Pam-pam! Pam-Pam! Pam-Pam!
Pensa lasterka abiatu zen tranparantz. Txoria harrapatuta zegoen!
Pam-Pam txoriak askatzeko erregutu zion.
- A, ez! – esan zuen Pensak-. Aspalditik harrapatu nahi haut. Gaur nirea haiz! Hire lumekin nire geziek airean ibiliko dituk hire moduan.
Pam-Pam txoriak oihu egin zuen:

-Hiltzen banauk, luma horiek hondatzen direnean ez duk besterik izango hire gezietan jartzeko, ni hilda egongo bainauk. Utz nazak libre eta hitza ematen diat ilargi zahar guztietan lumak emango dizkiadala.Pensak gogoeta egin zuen. Bai- onartu zuen-, egia da Pam-Pam txoriak dioena. Orain hiltzen badut, ez zaizkio luma gehiago aterako.Pensa ados zegoen tratuarekin. Baina, lehenengo txoriaren buztanetik luma eder batzuk hartu zituen.
Pam-Pam txoria zuzenean joan zen txamana bizi zen lekura eta gertatutakoa kontatu omen zion-Tje-the –barre egin zuen txamanak-. Ikusi diat erronka biok irabazi duzuela. Pensak bere lumak lortu ditu, eta hik hire askatasuna.Pensa etxera itzuli zen eta gezi berriak egin zituen.

Jendeak bere gezi berriak ikusi zituenean esan zuen:
Oooo! Begira horko ehiztari hori! Bere gezietan Pam-Pam txoriaren lumak daramazki. Orain ondo ehizatuko du eta janari hobeagoa ekarriko digu. Ospa dezagun bazkari handi batekin

Gau hartan, txamanak dantzaren buru jarri zen, jendeak ehiztariaren garaipena eta Pam-Pam txoriaren askatasuna ospatzeko antolatu zuena.

Pensa Manungu-k, !xun ehiztari zahar batek, oso gustukoa du ipuin hau kontatzea. Dio mintzatzen zaigula inguruko baliabideak banatzen ikasten duen ehiztari batetaz. Behar duzun baino gehiago hartzen baduzu, naturaren ugaritasuna hondatzen duzu. Baina Pensa Manungu-k dio ere, bere ipuinak barre egiteko direla eta ondo pasatzeko; denek ez omen dute gauza bera entzuten ipuin batean.

Ipuin hau Kulimatji Egitasmoaren baitan bildua da, South African San Institute (SASI) erakundearekin elkarlanean egindakoa, !xun herriaren ipuinak jasotzeko asmoarekin.
Guadalajarako XVII ipuin maratoian aurkeztu zituzten Kapilolo Mario Mahongo eta Marlene Sullivan Winberg. Gaztelaniako itzulpenaz Jose Manuel de Prada Semper arduratu zen. Azken honek ipuin hauek argitaratu ditu "La niña que creo las estrellas" liburuan (Edit Lengua de Trapo)

Ubedako X Ipuin Jaialdia

Aspaldian agertu gabe baina aurten ezin hutsik egin, hamar urte baitira Ubedan, olibondoen artean, ipuin jaialdi ederra antolatzen dutela: En Ubeda se cuenta. Hamar urte dira Malion taldeko jendeak, baliabide urriekin bada ere, beren herrian halako kultur ekitaldi garrantzitsua antolatzea bururatu zitzaiela. Eta ondo antolatu gainera. Herriko leku ederrak tartekatuz, haur zein helduentzat kontaldiak bereziz eta kontalarioi egun batzuk primeran pasatzeko auekra emanez. Izan, ere jaildiaren erakargarritasunaren alde garrantzitsuenak dira antolatzaileen lanerako ahalmena eta modu berean kontalarioi harrera bikaina egitearena; horrexegatik agian, hurbiltzeko ahaleginak egiten ditugu hamar urtetan bildutako kontalariok, batzuk ia urtero, beste batzuk ahal izan dugunean. Ubedara hurbiltzea egun batzuk lagunartean pasatzea da eta ipuinak entzuten eta kontatzen, eta ikusten nola ideiak garbi baldin badaude eta lan horrekin zintzoak izanda bidea askoz interesgarriagoa da.

Eta halaxe pasa genituen laupabost egun. Bero, hori bai, kixkaldu beharrean, izerdi patsetan, kontentu hala ere. Eta lehenengo ekitaldian asteazkenarekin, "La beltraneja" tabernaren patioan ipuin kontaketaren egun historikoa gertatu zen, bertan aurkeztu baitzen jende aurrean lehenengo aldiz "Kontalaritzaren mugimendu neo-post-hippya". Domingo Chinchilla valentziarra eta ni neu kontaketa saioa elkarrekin genuela aprobetxatuz ezagutzera eman genuen gero eta atxikimendu gehiago duen mugimendua. Ezaugarrien artean kontaketa beraren hasieran azaldu zen. Askotan ipuin saioak kontalari bat baino gehiagoren artean eman ohi da, gau horretakoa esaterako; orduan erabaki behar izaten da nor hasi; mugimenduaren proposamen berria da hastea une horretan zerbeza botila hustuena duena. Auretik, dena dela, beste ekintza sinbolikoa burutu zen. Apaingarri gisa jarri zuten lore sorta bistatik kendu, mugimenduak ez baitu ostentaziorik egin nahi, baina loreak atzekaldean jarriz, guztiz desagertu gabe, diskrezioaren aipamen bisuala egin nahi izan zen, apaingarriak eta estetiakren garrantzia onartzen da baina diskrezioz, bigarren maila batean, kontalariei zein une artistikoari erabateko garrantzia emanez.
Esan beharra dago ikusleen aldetik erabateko onarpena izan zuela mugimenduaren aurkezpen hau eta ondotik etorri zen ipuin saioa, non "Kontalaritzaren mugimendu neo-post-hippyaren" bestelako aldarrikapen eta ezagugarriak erakutsi ziren, emozioz beteriko uneak erakutsi zituen, hainbestekoak, ze emakume batek zorabiatu ere egin baitzen. Espero dezagun bizitza laburra izan dezala sortu berria den proposamen estetiko-artistiko-ludiko-militantea den hau.
Bestalde, eta jaialdiari dagokionez hitz ederrak baino ezin eskaini antolatzaileei. Hasteko lan gutxi jarri zigutelako eta erakutsi zuten antolatze gaitasunaz gain, oso oso jatorrak direlako, eta azken honek bakarrik datorren urtean iztultzeko grina gelditzen zaigu. Lastima erreta agertzea AMlion taldeko antolatzaileek. Izan ere halako ekitaldiak ez baitute merezi duten arreta, nahiz eta iksuleak primeran erantzun eta herritarren aldetik harrera ezin hobeagoa izan. Baina instituzionalak ez diren kultur ekintzak erreztasunak baino zailtzaunak izan ohi dituzte aurrera egiteko. Antolatzaileek ez zekiten datorren urtean indarrik izango ote zituzten hamaikagarrena antolatzeko, zalantzak zituzten. Dena dela, euskaraz esan ohi den moduan, hamaika ikusteko jaio gara, eta baikorrak izan behar dugu.
Eta honaino jaialdi polit eta eder baten kronika. Ez zaretela ezertaz enteratu? Bueno, orduan badakizue, Andaluziako Ubedan datorren urtean zuzeneko informazioa jaso dezakezue.

XVII Guadalajarako Ipuin Maratoia

Ekainero bezala ipuin zaleok Guadalajaran (Espainia) dugu zita. Izan ere bertan ospatzen baita Europako ipuin jaialdirik garrantzitsuenetako bat. Liburutegiak antolatuta izugarrizko jaialdi herrikoia bihurtzea lortu dute, betiere hitza nagusi. Aurten hamazazpigarren edizioa izan dute eta Afrikara dedikatu nahi izan diote. Humanitatearentzat bezala, kontalaritzarentzat Afrika guztiaren hasiera omen da. eta ipuinak kontatzea eta entzutea maite duenak bazuen bigarren aitzakia Gaztela-La Manchako hirira agertzeko.

Eta ez ginen damutu. Aurten inoiz baino beltzago izan zen Guadalajara, edo behintzat iluna, edo beltzarana. Eta guretzat beltza heriotzaren edo desgraziaren kolorea bada, beste kultura batzuetan, Afrikakoak hain zuzen, beltza bizitzaren kolorea da eta txuria, berriz, herioarena. Hezur zuritan gelditu ez da gauza gozagarria; lur beltzak aldiz uzta ezin hobeak. Eta istorio ederrak entzun bagenituen ere alde guztietatik, niretzat behintzat liluragarriena Kapilolo Mario Mahongok saioa izan zen. Kapilolo Hego Afrikan dagoen !Xun herrikoa da, San hizkuntzetako batean mintzatzen delarik, guretzat boskimano bezala ezagunagoak. Kulimatji egitasmoa ezagutarazi ziguten Kapilolok berak eta Marlene Sullivan Winberg-ek, Jose Manuel de Prada ikertzaile eta biltzailearen eskutik. Kulimatji !xun hizkuntzan "gure istorio zaharrak kontatu" esan nahi omen du, eta egitasmoa horren xede nagusiena herri horren kontu zaharrak biltzea da. Ederra da Guadalajaran banatu zituzten fotokopietan, ipuinekin batera Kapilolok idazten duena. "Lur gaineko inongo herrik ezin du bere istoriorik gabe bizi. Zure istorioa kontatzeak egiten zaitu pertsona humanoa, zure humanitatea zure kontakizunetik sortzen baita, zure iraganetik. Izaki humanoa izatea bizitza espirituala eta fisikoa izatea da. Ezin dugu uzti bi errealitate horiek bakoitzak bere aldetik joaten. Ez. Elkarrekin ibili behar dute, eskutik, halaxe izan baikinen sortuak".

Paper horietan hainbat ipuin oparitu zizkiguten eta zorionekoak zuek leku honetan euskarara ematen saiatuko bainaiz. Ipuin ederrak eta liluragarriak, mundua leku zoragarria dela erakusten digutenak, batzuk izorratu nahian badabiltza ere. Baina han, urrutian, hemen bezala, Euskal Herrian, hitzak erakusten digu mundu hobeago bat imajina daitekela.

Eta Guadalajarako Maratoiako antolatzaileei esker ona baino ezin dizkiegu eman ipuin zaleok urtero jaialdi eder horren oparia egiten digutelako. Datorren urtean hemezortzi urte beteko dituzte, adin nagusikoak bihurtuko. Oparia guk egin beharko diegu, merezi dute eta.

Kontalaria aktibista gisa

Edozein ekintza artistikoa barne bultzada batek eragindakoa da; norberaren "zerbait" esan eta kanporatzeko beharra. Azalpen hori euskarri ezberdinetan emango da, pintura, idazkera, musika..., baina oinarrian pertsona humanoek bizi dugun ingurua ulertzeko eta azaltzeko dugun beharrak bultzatuta. Eta horrela izan da pertsona pertsona denetik. Kobazuloetan ikus ditzakegun margoak, bere sinpletasunean, kezka horien adierazle dira. Ordutik hona hamaika eboluzio eman da azaltzeko moduan, hala ere, barne grina hori ez da aldatu. Eta gerta daiteke beste norbaitek sortutako lana bigarren batek modu berean erabiltzea, alegia, mundua eta bizitzaren aurrean jarrera kezkatia azaltzeko. Kasu honetan, nolabaiteko errekreazioa egingo da, beste horren sormen lana norberaren barne galbahetik pasata bestelako sormena bilatuz. Jende aurreko agerpenetan ikusiko da hori nabarmenen: musika kontzertuak, olerki errezitaldiak, antzerki emanaldiak eta ipuin kontaketak horren isla.

Ipuinak kontatzen dituenak badaki, edo jakin behar luke bederen, ipuina ez dela bakarrik kontatzen den istorioa, baizik, eta batez ere, kontatu nahi denaren aitzakia. Ipuinak kontatzen duenak bere buruari galdetu beharko lioke ea zertarako balio ote duen ipuinak kontatzen aritzeak; zertarako jende aurrean jarri eta hango eta hemengo istorioak kontatu; zertarako balio ote duen pertsona bati, edo batzuri bere bizitzaren puxka bat eskatu gure hitza entzuteko. Izan ere pertsona bat, haur, gazte edo heldu, bere denboraren zati bat guri eskaintzen digunean, bere kuriositatea gure ahotan uzten duenean, bere pausalekua gure istorioa denean, arreta handiz hartu beharko litzateke ekintza hau. Baina, eta betez ere, gure burua besteen aurrean jartzen dugunean ipuinak aitzaki, mundua eta pertsona humanoen gaineko gure barne kezkaren bat zentzua emango dio ekintza komunikatibo horri. Hitza hutsa biltzeko papera besterik ez duen sasi oparia baino ez da.

Kontalaria aktibista gisa ekin beharko lioke kontatzeari; hitzaren aktibista. Hitza pertsonak harremanetan jartzen duen asmakizun humanoetako bat da. Hitzak ekintzarik onenak bultza ditzake, baina baita ere gaiztoenak. Hitza aho ilunetatik sor daiteke, edo argietatik. Mingain zorrotza eduki dezake, edo biguin eta gozoa. Hitzak munduan jarriko gaitu eta bertatik alboratu. Ipuinak kontatzen duenak badaki hitza dela pentsamenduaren gauzatzea. Eta pentsamendua pertsonaren desio ezkutuen gordelekua da. Kontalariak gogoaren gordeleku horretatik abiatuta, irudimenaren eskutik bestelako mundu posibleak erakutsi beharko lituzke, hitzaren hutsean galduta ibiliko da bestela.

Kontalaria aktibista bat da, bestelako munduak posible direla sinestari beharko dio entzun nahi dionari. Lurralde miresgarriak, non eztizko eta esnezko errekak dauden, non ezinezkoena posible den, non zoriontasuna bilatzea utopia ez den. Kontalaria aktibista bat da, eta bere lana da erakustea ametsek ez gaituztela mundutik aldentzen, aitzitik, mundua ulertzen laguntzen digutela. Eta bestelako munduak imajinatzen dakienak ez dio ezeri beldurrik eduki behar.

Imajinatzen ez dakien kontalariak, berriz, mendazko txikleak mastekatzen ditu, ahoak darion kiratsa ezkutatzeko.

“El drama y sus lenguajes”, literatura esateko idazten denean.

Antzerki lan baten osaketan hainbat jardun biltzen dira. Margolaritza, dantza, musika, literatura, beste batzuen artean. Baina, beharbada nagusienetakoa hitza izango da. Jakina da antzezlan asko eskenatoki batean baino liburu batean irakurrita ezagutu izan dugula. Honek ekarri du literaturaren barruan aztertzea antzerkia. Eskolan antzerkigile handiak irakurri eta ikertu ditugu; erabilitako estiloa, ekintzaren egituraketa, pertsonaien izaerak. Eztabaida luzeak eman ohi dira hau dela eta, alegia, antzerkigintza bere horretan aztertu behar dela eta ez literatura ikasgaiaren barruan, izan ere, baduelako berezko pertsonalitatea; eta, batez ere, antzerki lan bat ezin delako behar bezala ezagutu jende aurrean eskaini arte. Baina, era berean, antzerkiaren lan handiak ezagutu ezina izango zitzaizkigun paperean jaso izan ez bagenitu. Jakina da era berean egile handiak beren obrak lan egiten zuten konpainietan antzezteko egiten zituztela, ez irakurriak izateko. Eta hortxe ikusten da aldaketa, alegia, autore horiek erabiltzen zuten literatura esateko pentsatzen zuten, eta askotan, aldiz, antzerki lan asko literarioegiak suertatzen dira, alegia, antzerki ekintzarako makal geratzen direla. Eztabaida luze, korapilatsu bezain interesgarria suertatzen da halakoa, baina orain arte inork gutxik heldu dio sakon horri, hau da, antzerkian erabiltzen den literaturari.
Alfonso Sastrek La taberna fantastica idatzi eta taularatu zuenean antzerkirako idazkeraren froga ederra erakutsi zigun, esateko egiten den literaturaren harri bitxia. Kezka hori aspalditik datorkio Hondarribiako idazle madrildarrari, eta urtetako gogoeta eta ikerketen ondoren lan mardula bezain eskergarria argitaratu du Iru argitaletxearen eskutik. El drama y sus lenguajes antzerkiaren literaturari ekiten dio buru belarri. Bere hitzetan “drama ez da ez bata (ez kaleko edo etxeko edo lantokiko hizkera) ezta bestea (idazkera, ez arrunta ezta literarioa bere horretan)”. Ideia honetatik abiatuz antzerkiaren erraietan murgiltzen da eta zirujau baten gisa antzerkiaren zoko guztiak agerian uzten joaten da. Une oroz igartzen zaio antzerkiarekiko duen miresmena eta miresmen honek bultzatuta antzerki zein literatura zaleoi ikasteko tresna ezinbestekoa eskaintzen digu, beti ere era samurrean, irakurtzen erraza egingo dena, berak antzerkiari dion maitasuna irakurleari transmitituz. Lan honekin Alfonso Sastrek opari ederra egin digu antzerki zaleoi, izan ere gogoetarako bideak zabaltzen dizkigu praktikatik abiatuz; eta hori funtsezkoa da zailtasun guztien gainetik gaur arte iraun duen jardun liluragarri honek duintasunez aurrera egin dezan.

Bota ditzagun antzoki zaharren horma zaharrak

Eskolan, Maiatza ama birjinaren hilabetea zela irakatsi ziguten, eta halaxe ibiltzen ginen kantari “con flores a Maria”. Geroxeago gure maiatzek bestelako kantuak ekartzen zituzten gogora, eta loreak barrikadak altxatzeko harriak bilakatu ziren. Eta orain bizi garen ospakizunen jendarte honetan, mundua aldatu nahi izan zuen maiatza hura ekartzen dugu gogora. “Izan gaitezen errealistak, eska dezagun ezinezkoa” hormetan idazten omen zen orduan, orain dela berrogei urte; gaur egun berriz, Erreala mailaz igoko ote denaren zalantza azaltzen duela pentsatuko du bateon batek. Eta 68ko Maiatza aitona-amona aurrerakoien batallitak bezala baino ez dira agertuko. Eta izango dira (eta badira) Armani trajean babesturik, kotxeak kalean nola gurutzatzen diren azalduko duenik, gaztetan halakoak egiten baitziren, orduan.
Baina barrikadaz gain, mobilizazio gogoangarriez gain, lelo irudimentsuez gain, ba ote zegoen beste ezer? Gure zutabe honetako ohiko gaiari helduta, antzerkiari alegia, zer gertatzen ari ote zen orduan antzerkian? Gogoratuko al dira nonbait orduko antzerki batallitak? Izan ere, beste arlo askotan bezala, garai hartako mugimenduek antzerkian sekulako eragina izan zuten, orduan izan baitzen antzerki independentea bezala ezagututako mugimendua martxan jarri zenekoa, gure artean behintzat. Antzerkiaren joera berriak, ez bakarrik molde artistikoetan, baina batez ere antzerki taldeen antolamenduetan azaltzen ziren. Hego Euskal Herrian antzerki talde berriak hasi ziren sortzen, lotura handiak, eta askotan zuzenak, orain dela berrogei urte pil-pilean jartzen ari zen jendartean zeuden mugimendu sozial eta politikoekin. Euskaldunen artean aipatzekoa da Donostiako Jarrai taldeak antzerkia euskaraz egiteko moldeekin ekarri zuen erabateko aldaketa; ezin saihestuz, jakina, orduko bestelako kultur mugimenduekin harreman estua. Gabriel Aresti izan zen idazketa dramatikoari zegokionez, poesian bezala, joera modernoak erakusten saiatu zena, Jarrai taldearekin elkar lan adoretsua erakutsiz. Oiartzungo Intxixu taldeak ere laster helduko zion antzerkigintza euskaldunari joera berriak ekarri nahi horri. Eta jakina, eztabaida publikoak ez ziren falta izan, gogoetak, bide ezberdinen aldeko apustuak, proposamen berriak. Gazteleraz ere ez zen makala sortzen hasi zen giroa, antzerki talde berriak sortuz eta antzerkigintzan gure mugaz gaindi ematen ari ziren joera berri horiek gurean ere isla zitezen. Ordukoak dira Akelarre, Cómicos de la Legua-Kilikilariak, Orain edo Geroa, batzuk aipatzearren. Bai euskaraz zein gazteleraz antzerkigintzak leku garrantzitsua hartu zuen Euskal Herriko kultur mugimenduaren barruan.
Orain maiatza honetan, barrikaden postalak ekartzen ditugu gogora. Orain agintzen dabiltzan askok, agintearen kontra nola errebelatzen ziren gogoratuko dute enpresari eta banku nagusiekin bazkaltzen. Antzerkiarekin ordea, nor gogoratuko da? Nork ekarriko ditu gogora antzerkigintzan ematen ziren eztabaidak? Ez orduko garaien haien nostalgian itotzeko, baizik, oraingo autokonplazentzian edo desesperazioan ez erortzeko. Edo “con flores a Maria…” hasi beharko dugu kantatzen berriro?

Tragedia bat izan al zen Babelekoa?

Kontalaria definitzen duen adierazpen baliabide garrantzitsuena hizkuntza zehatz batean emandako mintzamena da. Argi dago. Argi dago ere erabilitako hizkuntza hori kontalaria entzuten ari den jendeak ulertu behar duela, kontatutako istorioa zuzen jarraitu ahal izateko behintzat. Baina baita ere, erabilitako hizkuntzaren ezagutza zabalagoak kontaketaren ahozko adierazpen aberatsagoa eskainiko dio kontalariari, narrazioari kutsu berezia emanez eta kontatzearen artea bezala definituko dena. Hau ezinbestekoa izango da entzule harrapatu nahi izanez gero. Dena dela, gerta daiteke narratzaile batek ondoegi ezagutzen ez duen edo ohikoa ez duen hizkuntza batean kontatzea, orduan bestelako adierazpen baliabideak erabiliko ditu eskasi hori gainditzeko, eta trebetasunez erabiliz gero publikoarengana heltzea lortuko du; baina, ai! hizkuntza esanaren edertasuna hankamotz geldituko da. Hala ere, ezingo da esan ohikoa ez duen hizkuntza batean kontatzen duen pertsona horrek adierazpen ahalmen aberatsik ez duenik. Gaur egun ez da harritzekoa bere jardunean hizkuntza bat baino gehiago erabiltzen dituzten narratzaileak ikustea. Penintsulan ohikoa da gaztelania erabiltzearekin batera, bertan bizirik dirauten beste hizkuntzak entzutea: euskara, katalana, gailegoa, asturianoa... Bestalde, badira narratzaile batzuek gaztelaniaz gain Europako beste hizkuntzak erabiltzen dituztenak, adibidez, frantsesa, italiera edo ingelesa. Badira ere, europarrak ez diren hizkuntza erabiltzen dituztenak, hala nola, Afrikako wolof, amazig edo arabiarra; Asiako japoniarra. Ikusten dugunez ez da harritzekoa kontalari askok bi hizkuntza edo gehiago lan adierazpen tresna bezala edukitzea. Horietako bat etxekoa izango da eta bestea besoetakoa, baina biak izango ditu bere istorioak azaltzeko bidea. Hizkuntza hauen ezagutza zabalagoak lagunduko die kontaketa arinago eta ñabarduretan aberatsago izaten. Honekin jabetzeak bultzatuko gaitu kontatzen diren hizkuntzen ikerketan eta ezagutzan. Baina guzti hau bagenekien.
Galdera da ea hizkuntza ezberdinetan kontatzerakoan abiapuntu berdinetik abiatzen ote garen. Berdina al da okzitanieraz edo frantsesez kontatzea? Edo ingelesean eta gaelikoan? Kontatzeko orduan gailegoa lehenengo hizkuntza duenak, gazteleraz kontatzen duenaren hizkuntza baldintza berdinetik abiatuko ote da? Ipuin kontaketaren hizkuntzaren gaia aipatzerakoan, askotan bazterrean uzten da oinarrizkoa den arazoa, alegia, ezin dugu ahaztu bizi garen jendarteetan hizkuntza batzuk beste batzuen gainetik jartzen direla. Egungo lurraldeen estatu antolaketan hizkuntza nagusi bat lehenesten da, normalean estatu administrazio zentralak erabili ohi duena, estatu aparatu horrek administratutako lurralde horretan diren beste hizkuntzen gainetik. Estatuen arabera hizkuntzen arteko elkar bizitza hori aldakorra da; onarpen ofizialetik erabateko ukazio arte doalarik. Gure kasuan, Espainiako Erresuman, Gaztelako hizkuntza ezartzen da amankomuna eta guztiok ikasi beharrekoa. Bestalde, bizirik dirauten lurraldeetan beste hiru hizkuntza koofizialtzat hartzen dira (Valentzianoa katalana onartzen ez dutenentzat laugarrena litzateke, baina hori ez dugu orain aztertuko); onarpen honek ez du esan nahi arazorik ez dagoenik, hor dugu Nafarroako kasua, edo Aragoiko Franxa edo Leoneko Bierzo, besteen artean. Lurralde hauetan onartzen da hizkuntza horien ezagutza eta erabilpena. Hizkuntza arazoaren gaineko ulertezintasunak eta ezezagutzak, edo besterik gabe diskriminazioak, eragin izan du gaia agertzen denean politikaren eremura eramatea, bestelako gogoetari ateak itxiz. Azalpen guzti hauek aztertzen ari garen gaiarekin zerikusirik ez dutela iruditu arren, hasieran esan dugun bezala, eta horregatik tematia izatea, ezin dugu ahaztu kontalaria hitza duela lan tresna, eta hitza hizkuntza zehatz batean esaten dela, eta hizkuntza hori askatasun osoz garatzeko behar bezalako bermeak eta baldintzak ez baditu, narratzaileak, hizkuntza horren erabiltzailea den aldetik, zailtasunak izango ditu hizkuntza baliabideak normalki garatzeko, ondorioz bere kontaketa hankamotz gelditzeko arriskuan dagoela. Norbaitek pentsatuko du, arrazoi osoz, hizkuntzaren aberastea narratzailearen beraren lana dela, horretan jardun beharko duelarik; baina arazoa dator narratzaile horrek erabiltzen duen hizkuntza ez denean askotan autoizendatuta entzun izan dugun “kultu” horietakoa, hau da, estatu-nazioaren lurraldean ofizialak direnak eta ofizialki mendetan bultzatu izan direnak, “periferikoak” omen diren horiek baztertuz.
Guzti honengatik, hizkuntza “periferikoen” egoera zein garapenaren aurrean ezin dugu hizkuntza ezberdinetan kontatzearen gaia abiapuntu berdinetik azaldu. Ezin dugu honi buruz hitz egin kontuan hartu gabe mendeetan barrena hutsaren pare hartuak izan diren hizkuntza horien hiztunek bizi izan dugun egoera diglosikoa. “Berriketa” propio baten bilaketa, egungo jendarteari moldatzen dena, “berriketa” normalizatu bat, estandarizatuta, hizkuntzarekin modu naturalean jolastea ahalbidetzen diguna, zuzentasun gramatikala behartuegia izan gabe, ezta ere lurraldea eta bizitza konpartitzen dugun beste hizkuntza nagusien eraginagatik desnaturalizatuta; guzti honek eskatzen du lan eta ardura estra bat, kontalari jardunak eskatzen duenaz gain. Are garrantzitsuagoa da hau gazteekin aritutakoan, kasu honetan gero eta gehiago beharrezkoa izaten baita bizimodu urbano bati lotutako hizkera bat erabili eta menperatzea, adinarekin bat datozen bizimodu eta esperientzia pertsonalak azaltzen duen hizkeraren garapena.
Gutxietsitako hizkuntzaren bat erabiltzen duen kontalariak baldintza hauek hartu beharko ditu kontuan, nahi badu behintzat bere lana jendarte moderno batean komunikazio bide berri eta egiantzekoak bilatu nahi dituen hizkuntzan oinarritu dadin; jendarte batean non, gezurra badirudi ere, ahozko komunikazioa pèrtsonen arteko harremanen oinarria izaten jarraitzen duen. Istorioak, ipuinak eta bestelako ahozko jardunak hizkuntza horren beharrean daude, ez jendarte eleanitzari kolorea emango dion erakusleiho gisa, baizik jendarte moderno baten benetako komunikazio tresna bezala. Gure ofizioan bi hizkuntza erabiltzen ditugun kontalariok, horietako bat normalizazio arazoei aurre egin nahian dabilena izanik, kontzientzia hartu beharko genuke eta aurre egin, izan ere hizkuntza horren egoera berak beste hizkuntzak ez dituen arazoen aurrean jartzen gaituelako. Nagusiki euskaraz kontatzen duen narratzailea naizen aldetik beharrezkoa dut hizkuntzaren konpromizua hartzea, ez ikuspegi politiko batetik soilik, baina batez ere alde kultural zein profesionaletik. Mintzamena nire lanaren oinarria izanik eta erabilitako mintzoetako bat bestearen ondoan, gaztelania alegia, desberdintasun egoeran egonik, arazo hauei muzin egiteak kontaketa bera gutxiestea litzateke, eta era berean kontuan ez hartzea kultur izatea, eta hortaz hizkuntzarena, bizi garen jendartearen parte dela.
Eta orduan ni han nintzen.

Joxemari Carrere Zabala. Ipuin kontalaria
Oharra: Testu hau Lugoko Mondoñedon antolatutako Kontalarien bigarren topaketan egindako “Istorio bat, bi hizkuntza” mahai inguruan aurkeztutakoa da.