Burmuina

Txiste baten hasiera dirudi. Behin bertsolari bat, kantari bat eta kontalari bat burmuinaren ahalmenen ikerlari batekin ari ginen hizketan. Bertsotan aritutakoan burmuinaren zein alde eta nola jartzen diren martxan, bertsolariarekin egin zuten burmuinaren ikerketaren harira hasi ginen. Ikerketa interesgarria, eta jakina, kuriositatea piztu zitzaigun, gutako bakoitzaren jardun sortzailean burmuinaren funtzionamendua nolakoa izango ote zen jakinminez. Oroitzearen eta ideien lotzea ziren gai interesgarrienak. Berdin erabiltzen dugu oroimena? Bertsolariak eta kontalariak, inprobisatzearen eraginez edo, zaila genuen, esaterako, kantak buruz ikastea, aldiz oroimeneko kutxako osagarriak erabiltzen, konbinazio ezinezkoak egiten arazorik ez geneukan. Kantariak berriz orain dela hogei urte ikasitako kanta goitik behera errepikatzeko gai zen. Ikerlariak horren arrazoia azaltzen zigun. Kortis frontala, burmuinaren plastizitatea, eskuin aldea eta ezkerraren arteko elkar lana, sinapsiak, proteinak..., ahorik ahora zebiltzan. Zaletua bertsolariak botako duen bertsoaren zain dagoen bezala, han geunden gu, gure burmuinen bitxikeriak entzuten, zientzia eta kultura bide paraleloak ez direnaren seinale, bidaide baizik.

Behin baino gehiagotan galdetzen didate nola egiten dudan hainbeste ipuin buruan gordetzeko, gogoratzeko. Egia esan, erantzun ohi dut, ez ditut gogoratzen, kanta bat edo errezo bat gogoratzen den moduan. Ipuinak buruko auskalo zein lekutan daude eta kontatzen hasita irteten joaten dira, baina ez beti berdin, beti gehitzen edo kentzen diozu zerbait, kontaketa aurrera doan bezala esaten ari zarenarekin beste ideia edo irudia etortzen delako burura eta ondoren mingainera. Zergatik gertatzen den hori horrela? Burmuinaren lurralde fantastikoan hainbat istorio gertatzen ari direlako segur aski. Eta kontalaria harrapatzen dute. 

GARA egunkarian argitaratutako zutabea

Jaun Zuria

Azoka lehen eguna da. Ordu bete barru hasiera ekitaldi ofiziala izango da ekitaldi aretoan. Eskoziar gaiteroarekin egon behar dut elkarrekin egin beharreko saiotxoa lotzeko. Kirioak dantzan.  Euskal Herrian egiten den kultur ekitaldi handi eta garrantzitsuenean parte hartzea ez da makala. Ardura gehiegi igoal? Agintariak, kultur jendea, kazetariak, bisitariak... Guztien aurrean Jaun Zuriaren kondaira kontatu eta kantatu behar. Ondo asmatuko ote dut? Doinuarekin okertuko ote naiz? Interesatzen zaizkidan liburu batzuk ea topatzen ditudan, eta bide batez urduritasunari izkin egin. Ezin dut kanta burutik kendu: "Jaun Zuriano, jaun zuriano, lotan zagoza itzarri..."

Hasi da betetzen aretoa. Izerdi hotza bizkarrezurretik behera. Aurkezlearekin mintzatzen lasaitzeko aprobetxatzen dut. Kontatu behar dudanarekin pentsatzen dut. Sekulako istorio harrigarria da, heroi klasiokoena, mitikoa, arturianoa. Denetik dauka. Agintariak hasi dira eurenak botatzen. Gaitero eta gitarrista eskoziarrak hasi dira euren saioarekin. Eskenatokirantz noa. Gaita doinuarekin heltzen diot kontaketari: "Tragedia gertatu da Eskoziako erresuman..."

Behin baino gehiagotan eskatzen digute hontaz edo hartaz kontatzea. Egin ohi dizkiguten proposamenak, batzutan, ezusteko bideetan jartzen gaituzte. Jaun Zuriaren kondaira kontatzeko eskatu zidatenean deskubrimendu liluragarriekin topatu nintzen; istorioa ezagututa ere. Kondaira mitikoa da, jainkoak, heroi ausarta eta salbatzailea, probak gainditu beharrekoa, elementu magikoa (ezpata)... Saioa prestatu bitartean mundu magiko harrigarrian sartu nintzen, euskal mitoen barrena bidaiatzen, jatorri ezberdinetako osagarri mitikoen nahasketan. Bat batean, Jaun Zuriaren kondairak herriek sortzen dituzten istorioen lilurarekin harrapatzen zaitu.

Saioa amaitu da. "Hasi  da eta denen aurrean, gora daroia ezpatia"

Bertsoa vs ipuina

Behin, Hendaiako Ikastolaren eskutik, bertsoak eta ipuinak aurrez aurre jartzeko aukera ederra izan genuen, Amets Arzalluz bertsotan eta ni kontaketan. Prozedura sinplea zen, batak besteari erantzun behar genion bakoitzak bere eremutik. Arrunt interesgarria, baina era berean zaila. Ipuin bat kontatzen hasi nintzen, ondoren ipuinari bertsotan erantzun behar Ametsek, eta segidan nik beste ipuin bat hari erantzuten. Eta joan etorri honetan egin genuen saioa. Tarteka izerdi hotzak errekorritzen zidan bizkarra, bertsoa entzun bitartean zein ipuin kontatuko ote nuen erabakitzen eta buruko ganbara hankaz gora jartzen. Pentsatzen nuen bertsolariak errazago izango zuela,  bestelako inprobisaketak aritzen baitira; ordea, Ametsek komentatu zidan berarentzat ere konplikatua zela ipuina entzun bitartean zeri heldu bertsoa osatzeko ondoren. Beraz, biontzat ariketa ederra bihurtu zen lehia, ahozkotasuna puri purian landuz.

Bertsoa eta kontaketa ahozkotasunaren ikur nagusiak izango dira seguraski, bata erriman eta bestea prosan garatuz, baina beti ere mundu berdinaren azalpen artistiko aspaldikoak. Ahozkotasuna mendetan eta mendetan jendarte baten adierazbide bakarra izan dugu, eta ahoz aho hainbat jakinduri transmititzen joan dira, are gehiago euskaldunon artean, gure hizkuntzan alfabetizatzea ukatu izan zaiguna. Bertsogintza zein kontalaritza jakinduria horiek transmititzeko tresna izateaz gain sormen artistikorako tresna garrantzitsuak izan dira. Gaur egun, ahozkotasunaren bi azalpen artistiko hauek garaikidetasunera heldu dira eta bide horretatik ekiten diote, alegia, ez dute garai bateko funtzioa betetzen bere osotasunean, beste edozein sormen artistikoaren bidetik abiatzen baitira. Biak elkarren aurrean jartzea, ahozkotasunaren indarraren isla litzateke.

Programatzen

Ezaguna da programatzaile batzuen esana halako edo honako ikuskaria euren programazioan ez sartzeko: "nire publikoarentzat ez da egokia". Bati edo besti entzunik, garai batean konbentzituta nengoen leienda urbanoa edo izango zela; programatzaile bati entzun nion arte. Publikoaren iritziaren bereganatze hori bitxia da, are gehiago publikoa, guztia, homogeneitate estetiko batean sartuz, jakina delako publiko horri galdetu gabe. Gainera infatilizatu ere egiten da "izaki" kultural hori, ez baitzaio onartzen berez aukeratzeko izan dezakeen autonomia, beste batek, programatzailea alegia, askoz ere jantziagoa gai hauetan, zer ikusi edo ez ikusi erabakitzen duela. Halakoetan pentsatu izan non lor daitekeen publiko bat eta zenbat balioko duen, horrela erantzun ahal izateko, "lasai, nik nire publikoa ekarri dut". Onartu beharra dago baina, ez dela erraza kultur programazio txukun bat asmatzea.

Bestelako programazioak badaude ordea, zaletasunez egiten direnak, esaterako kultur taldeek egiten dituztenak, hauek ere gehien gehienetan diru publikoaren laguntzaz. Jakina, horretan aritzen direnei, ezin eskatu beste profesionalei eskatu behar zaien ardura, gustoz eta ordu asko sartuta debalde aritzen baitira. Hala ere, jakin beharko genituzke zein irizpideak dituzten halako edo honako kultur ekitaldia antolatzeko orduan, nola izan bestela kultur eragile kultur irizpideak eta, batez ere, kultur ekitaldien zale izan gabe. Eta askotan hauek ez daude hain garbi, izan ere klixe standar batzuk baino ez baitira erabiltzen.

Eta ipuin kontalaritza nola ageri da kultur programazioen anabasa honetan? Zein irizpide erabiltzen dira kontaketa saioak antolatzeko orduan? Programatzaileek ba ote dakite zer den kontalaritza? Joaten ote dira kontalariak ikustera? Programatzaileen publikoarentzat egokiak ote dira kontalariak? Egokiak ote programatzaileak kontalarientzat?

Mutis

Behin, Cervantes sariaren ekitaldiak tarteko, ordurarte saritutakoen idazlanekin ipuin saioak egitea otu zitzaien Alcala de Henares hiri espainarrean egiten den ipuin jaialdian. Niri suertatu zitzaidan Alvaro Mutis idazlearen lanekin zerbait prestatzea. Maqroll el gabiero   narrazioak irakurtzen hasi nintzen, itsasoaren abenturek lilura izan bainaute beti, itsasondoan sortua izanik. Baina lanaz gain idazlearen bizitzaz jakin nahi nuen, lana pertsonarekin lotua izaten baita. Eta ia bere bizitza abenturazaleagoa iruditu zitzaidan bere idazlanak baino. Esso multinazioanalarentzat lanean ari zela, dirua "lapurtzea" kultur egitasmoak bideratzeko sekulakoa iruditu zitzaidan, bere narrazioen pertsonaia bihurtuz. Mexicoko Lecumberri kartzelan hamabost hilabete bete zituen desbideratze horregatik. Dena dela, etekina atera zion espetxeratzeari, Diario de Lecumberri idatzi baitzuen bertan. Hil berri da Mutis, baina bere lan zogarriez gain, pertsonaia bera gelditzen zaigu, niri behintzat.

Aldeak alde, nerabeentzat ipuinak kontatzera joan naizenetan, antzeko sentsazioa bizi izan dut, alegia, kontatutako ipuinez gain, ni neu pertsonaia bihurtzea euren begietan. Izan ere ipuinak kontatzea istorio bat baino gehiago baita, pasadizoak, gertaera eta bizitzako pasarteak ere tartekatzen dira narrazioan, horiek nolabaiteko ipuinak bihurtuz, kontalaria bera pertsonaia bihurtuz. Gazte horien begietan eta imajinarioan, agian niri Mutisekin gertatutakoa ez ote zaien pasatzen gelditzen naiz zalantzan. Zer geldituko da euren oroimenean, kontatukako istorioa ala kontalaria pertsonaia gisa? Ez ote gaitu batzutan irudi horrek gailentzen, harrapatzen? Edo beharbada kontalaritza elkartze horretatik sortuko da, alegia, istorioa eta kontalarien arteko sinbiositik. Maqroll/Mutis bikote fantastikoaren bidetik.

La Grande Oreille

Euskaraz belarri handia intsulto txikia da, haurrena. Belarri motza handiagoa da, eta latzagoa askotan. Belarriak, ezaugarri fisiko gisa, sudurra bezala esaterako, beste bati barre egiteko erabili izan dira. Baina, fisikoaz gain belarria, zentzu baten azalpen gisa ere agertu ohi da gure hizketaldietan. Belarri finekoa izanik, seguraski musikarako doaia izango dugu; txarrekoa bagara aldiz, hobe lagunartean ere ez kantatzea. Belarria zorroztu behar izaten dugu, entzuten ari garena ahalik eta ondoen ulertzeko edo somatzeko. Kontalariok belarriak erne izatea komeni zaigu, istorioak edonon ager baitaiteke.

La Grande Oreille, belarri handiko aldizkaria da. Kontalaritzaz aritzen den aldizkaria. Frantzian argitaratzen da duela hamabost urte, hilean lau aldiz. Frantziako kontalaritzan sona handiko jendea idatzi izan du urte hauetan eta, jakina, halako egitasmoetan gertatu ohi den bezala, jende askoren borodatez eta grinaz egin dute aurrera. Aldizkari txukuna eta zaindua, kontalarien istorioez gain, kontalaritzaren gaineko gogoetak eskaintzen dira, hain beharrezkoak bide berriak arakatzeko. Zoritxarrez kinka larrian dago, beste kultur bide askoren antzera. Laguntza eske dabiltza aurrera egin ahal izateko, beste hainbat kultur egitasmo bezalaxe. Aldizkariaren azken alean diote 1.200 harpidetza beharko lituzketela jarraitzeko. Logikoa den bezala frantsesa jakin ezean zaila izango da harpidetzea, baina elkartasuna ez da ekonomikoa izan behar derrigorrez, ez aldizkari honekin ez bestelako egitasmoekin. Kontalaritzak behar duen laguntzarik handiena ezagutzea da, kulturgintzan eta jendartean interesa piztea, bere lekua izatea.

Kontalaritzak gogoeta publikorako tresnak behar ditu. Kontalariek euren hausnarketak ezagutarazteko bideak behar dituzte. Belarri handiak behar dituzte, belarri finak, belarri zainduak; hitza garbi zabal dadin.

Ipuinekin kulunka

Lagun batek zioen festa bat hasteko erarik egokiena eta ederrena musika banda batekin zela. Eta halaxe hasi zen Errioxako Ezcaray herrian La Antigua Herrería Nazioarteko Ipuin Jaialdia. Hasiera dotorea bezain alaia. Herrian barrena itzulia egin ondoren La Real Fábrica albergeko lehioetatik jaialdiko kontalalariek ipuin bana eskaini zieten plazan bildutakoei. Portugaleko Luis Carmelok, soinu txikiaren laguntzaz sehaska kanta ederra abestu zuen. Ipuinak ametsen munduetara eramaten omen gaituzte, eta ametsen munduan sartzeko bidea jartzen digute txikitan sehaska kantek. Haurra ahots leunaren kulunkan pixkanaka, betazalen pisuak hartuta, loaren besoetan hartuko du babes, ametsen lurraldean abiatzeko. Kontalari portugaldarrak kontaketa jaialdiari bere ahotsa eskainiz, fantastikaren bidaian sartzeko gonbitea egin zuen. Ametsen lurralde liluragarrietan.

Ezcarayko antzokian jarraitu zuen hitzaren festak. Pep Bruno, Carles Garcia, Edu Saénz de Cabezón eta Joxemari Carrere kontalarien istorioek fantastikaren bideetan lagundu zuten publikoa, Triojanos taldearen herri musikaren laguntzaz.
Etenik gabeko jaialdi honek Azárrulla herrian jarraitu zuen bidea, La Antigua Ferrería hotelean ipuin afaria ospatuz. Luis Carmelok eta La Compañía del Patiok afaloste samurra eskaini zuten, kontakizunaren alde poetikoarekin afaltiarrak liluratuz. Eta gau festarik gabe ezin eguna behar den moduan amaitu, beraz, Ezcarayko La Cantina tabernan ipuinak eta tragoak maridaje bikaina lou zuten. Ipuin biziak, lotsabakoak, tabernazaleak, publikoa gauzalearen irriak eta barne grinak azalarazteko modukoak.
Hasi da kontaketaren festa Errioxako mendialdean, eta inguruak, haur lotiaren gisa, hitzetan kulunkatuz liluraren lurraldea bilakatu dira.   

18-06-2013 20_05_18

Se suelen mencionar las historias de la historia como una manera más amena de conocer la evolución social de la humanidad. Ultimamente se menciona cada vez más la importancia de recoger la historia oral, es decir, además de la relatada por los historiadores en sus publicaciones, el relato de los acontecimientos históricos contados por los protagonistas directos; por ejemplo, el relato histórico oral del bombardeo de Gernika hecho por los que lo sufrieron.

Una manera de conocer la historia suelen ser las visitas guiadas. Visitar una localidad, grande o pequeña y, en grupo, mientras se visitan lugares históricos, un guía nos detalla informaciones históricos. Estas propuestas más que un objetivo académico se presentan como propuestas de tiempo libre. Algunos buscarán conocer detalles históricos de la localidad en la que viven; otros, en cambio, querrán conocer la localidad visitada desde una perspectiva histórica; y, seguramente, para muchos será una manera de pasar el tiempo. Todas estas opciones serán legítimas. El problema que suelen presentar este tipo de visitas guiadas es que las explicaciones suelen atenerse a un modelo academicista mal entendido, es decir, una relación de datos expresados de manera fría y funcional. E muchas ocasiones también, las mismas personas que ejercen de guías estarán, seguramente, preparadas en el terreno académico, no así en la transmisión oral de sus conocimientos, algo básico en este tipo de propuestas.

Otro es el modelo que nos ofrecen los componentes de la riojana Compañía del Saco. En la Visitas Narradas a los espacios del vino, alternan loas explicaciones históricas con anécdotas, historias, canciones..., haciendo de la visita no sólo un recorrido histórico de la ciudad de Logroño y su relación con la producción vinícola, sino recrean el ambiente que pudo darse en la época, todo ello, y aquí viene lo interesante, basado en un cuidado relato que parte desde la oralidad, sin desdeñar los datos históricos, lo cual atrapará a los visitantes en el 

relato expuesto. Los asistentes descubrirán lo bello de la Historia, gozando la palabra, ya que los relatos nos transportarán a nosotros mismos, a nuestra historia interior. Y eso, en definitiva, es la transmisión oral de los acontecimientos históricos.

  

Bisitaldi kontatuak

Historiaren istorioak aipatu ohi dira gizakiaren eboluzio soziala ezagutzeko modu alaiago gisa. Azken aldian ere gero eta gehiago entzuten da ahozko historia jasotzearen garrantzia, alegia, historiadoreek liburuetan jasotakoaz gain, une historikoak zuzenean bizitakoen testigantzak; esaterako, Gernikako bonbardaketa bertatik bizi izandakoen ahozko historia.
Historia ezagutzeko modu bat izan ohi dira bisitaldi gidatuak. Halako hirira joan eta, taldean, gida baten laguntzaz bertako leku historikoetatik paseatu bitartean, horien gaineko azalpenak jaso. Halakoak helburu akademikoa baino aisialdirako proposamena izaten da, bisitarien aldetik behintzat. Batzuek bizi diren herria edo hiriaren historiaren ezagutzea bilatuko dute, beste batzuek, ordea, bisitatzen ari diren lekua ezagutzeko jakinmina izango dute.  Halako bisitaldien ohiko arazoa izaten da azalpenak gaizki ulertutako eredu akademizista jarraitzen dutela, alegia, datuen zerrendatzea eta narrazio hotz zein funtzionala. Gainera gidariak, agian azalpenen gainean prestatuak egongo dira (ez beti), baina ez hainbeste ahozko transmisioan prestatuak, oinarrizkoa izan beharko lukeena halako ekintza batean.
Bestelako eredua eskaintzen digute ordea, Logroñoko La Compañia del Saco taldearen lagunek. Errioxako hiriburuan gidatzen duten Visitas Narradas a los espacios del vino deitutako ekitaldian, azalpen historikoak istorioen, pasadizoen eta kontuekin tartekatzen dituzte, kantuekin, erromantzeekin eta txotxongiloekin batera. Bisitaldia ez da bakarrik izango datu historikoen zerendatzea, unean uneko girotzea ere izango da, ahozkotasunaren indarrak bisitariak harrapaten dituelarik. Bisitaldia amaitutakoan, partaideek ez dituzte datu historikoak besterik jasoko, aitzitik historia ezagutuko dute une gozagarria igaroz. Bertaratutakoek historiaren ederra deskubrituko dute, belarriak gozatuz.  Izan ere kontakizunek gure baitara eramango gaituzte, gure barne historiara.

kontuz kontari!

Lagun batek galdetzen dit nolatan ipuin jaialdiko kontaketak herriko antzokian eskaini. Logikoa da bere kezka, zalantza baitauka ez ote den espazioa handiegia izango jende gutxi joaten bada. Ulertzen dut bere galdera, izan ere ez da ohikoa antzokietan ipuin ikuskariak eskaintzen, ohikoa ez den bezala helduentzako kontaketa saioak antolatzea. Azaltzen diot antzoki batean laurehun pertsonen aurrean egona naizela kontatzen; eta antzezlan batekin, berriz, hamabost pertsonen aurrean bostehunentzako lekua zuen antzokian. Badirudi ipuinak kontatzeko antzokiko eszenatokia gehitxo dela, ipuinaren intimitatea edo hausten duela. Orain aztertuko ez ditugun arrazoiengatik, ipuin kontaketa ikuskariak beste espazio batzuekin identifikatzen dira, ikuskariak eskaintzeko pentsatu gabeak. Kontua da, ipuin kontaketa arte eszenikoa dela onartzen badugu, zergatik, antzokietan aritzeko, hainbeste arazo.

         Errenterian deitua den KONTUZ KONTARI! Ipuin kontaketa jaialdian, antzokia hartu da ipuin ikuskariak eskaintzeko lekua. Antzokian eskainiz ikuskariak, bai kontalariak zein publikoa ahalik eta baldintza egokienean egoteko bermatzen da. Eta gezurra badirudi ere, antzokian eskainiz jardun artistiko honen gaineko ikuspegia balorizatu egiten da, bere horretan hartuz garrantzia. Ikuslea sarrera ordaindu eta besaulkian eseriko da ikuskaria noiz hasi zain. Argiak itzali dira. Espektakulua hastera doa. Ordubetez edo, horretarako bakarrik egongo da. Amaitutakoan, gustukoa izango du edo ez ikusitakoa, baina hori beste kontu bat da.

Ipuin kontaketak antzokiak ditu irabazteko. Errenteriako ipuin jaialdian horretan saiatuko gara.

Gezurra? Egia?

         Nerabeekin kontatzen aritutakoan arrunt maite izaten dut, amaitu aurretik, Tarot kartak atera eta boluntario bat eskatzea. Bolondresa mahairen alde batean jartzen da, ni bestean, eta gelako gainontzeko guztiak mahairen bueltan. Bere burua eskaini duen gaztea urduri samar sumatzen zaio, bizitzaren kezken aurrean jarri baita erantzun bila. Ikaskideak kuxkuxero agertzen dira, baina barneko kezka berdintsuak akuilatuak ere. Kartak agertu bezala, aurrean dudanari azaldutako kezkaren gainean mintzatzen natzaio. Isiltasuna da nagusi eta boluntarioaren aurpegia eta keinu sotilak gogoeten isla dira. Amaitutakoan, mahaitik altxa eta gaztea pentsakor alde egin ohi du, azken galdera egin ondoren: “Baina hau, egia ala gezurra da?”.

         Ipuinak kontatzea bizitzaren kezken aurrean jartzea da, horiek ikusleari transmitituz, berak ere bere gogoetak egin ditzan. Gezurra/egia binomioa abtsolutoaren aurrean jartzen gaitu, zuria ala beltz, esker edo eskuin. Pertsona humanook abtsolutotik kanpo gaudenez, kezken ontzia garenez, dikotomia horren aurrean erabaki beharra bizitza beraren lilura oztopatuko du; bizitzaren magikotasuna aldendu. Eta ipuinek magikotasuna dute ardatz, gogoeta, egia/gezurra bikotea bazterrean utzita, zalantzaren bidezidorren edertasuna.

         Tarot kartak aurrean dituen gazteari, bizitzan aldaketak datozkiola eta horretan pertsona bat edo beste lagungarri izango duela esateko, ez da, jakina, karta horien mintzoa interpretatzeko ahalmen berezia behar, gazte izaeraren bizitzaren aurreko erronka ezagutu baizik. Maite dugu, ordea, istorio baten liluraz entzutea. Kontalariak, gezurtero kuadrila. Ala ez?

Zergatik euskaraz

         “XX. .mendeak aromaniarrentzat ekarri zituen (…), batez ere Bulgarian eta Grezian, opresioa, jazarpena eta heriotza: lekuz aldatu zituzten eta ofizialki izen berriak ezarri zizkieten, debekatu zieten publikoki euren hizkuntzan mintzatzea, ezta beren existentziaz ere, euren herri asko sarraskituak izan ziren eta ehunka irakasle, apaiz eta intelektual atxilotuak izan ziren, zigor zelaietan sartuz edo uharte urrutietara eramanaz”. Karl- Markus Gaussek kontatzen digu “Europeos en extinción” liburuan (Poliedro, Julia Lionetti SL edit, Bartzelona 2002). Aromaniarrak, batez ere, Mazedonian bizi dira. Gaur egun, Mazedonian bakarrik onartzen diete nazio izaera. Europako nazio txiki asko bezala, euren kezkarik handiena existentziaren aldarrikapena da.

         Hamaika alditan erantzun behar izaten dugu hizkuntza txiki eta gutxietsitakoak garen hiztunok, existitu nahi izate horren gainean. Zertarako aitzinean iltzatutako hizkuntza txikia erabili, egungo jendarte modernoan benetan “praktikoak” diren hizkuntzen ordez?

Zergatik beraz, ipuinak euskaraz kontatu? Aipatutako existitzearen beharraz baino, kontaketaz arrazoi pare bat emango dut. Mendetan baztertua izan den hizkuntza bere komunikazio baliabideak garatzea litzateke garrantzitsuenetako bat. Euskaraz kontatzeak hizkuntzaren gaineko gogoeta ekarriko du. Bizi dugu jendartean ahozko baliabide komunikatiboetara euskara egokitzeko, ipuin kontaketa tresna liluragarria izateaz gain, eraginkorra ere izan daiteke. Euskaraz kontatzeak geure hizkuntza etorkizunerako bidea egiten lagun dezake.

Bigarren arrazoia ere badago. Gogoa ematen didalako.

Manifestua

         Ahozko Narrazioak egiteko duen ospakizunik handiena bere garaikidetasunaren aldarria da. Narrazioen sortze eta transmititzea gizakiak bere izatearen kontzientzia hartzen duenetik egin duen jardun intelektual eta, beraz, kulturala, bada ere, egungo garaietan bere izaera artistikoa du ardatz. Beste hainbat sormen adierazpen gisa -literatura, margogintza, antzerkia, dantza…-; berezko espazioa aldarrikatu behar du arte garaikidea den aldetik.

         Tradizioa ez da estutzen duen gerrikoa, garapenerako ikasbidea baizik. Kontalaritza garaikidea hitza esanaren artea izanik ere, bestelako baliabide artistikoak izango ditu bere eskura, ikuskari eszenikoa eskainiz, kontatzearen idealizazio erromantikotik aldenduta, egungo jendarteari jardun artistiko garaikide gisa aurkeztuz.

         Kontalari garaikidea sortzailea da. Bere funtzioa ez da, besterik gabe, kultur tradizio baten jarraitzailea, edo altxor baten zaindaria izatea. Kontalari garaikideak ipuin kontaketa jardun artistiko gisa ulertzen du, zeinetan, kontakizunaren bitartez, bere gogoeta, etiko zein estetikoa, eskaintzen dion publikoari. Eskaintza hori sormen lana da, sormen artistikoa; eta bere horretan hartuko du garrantzia, ez bestelako helburuen lortzeko bide bezala. Ipuin kontaketa garaikideak bere lekua aldarrikatu behar du arte eszenikoen barruan, horrela bakarrik ager baitaiteke bere garrantziarekin, garapenerako urrats egitea ahalbidetuz.

         Martxoaren 20ean ospatzen den Nazioarteko Ahozko Narrazioaren egunean, kontalaritzak aurtengo lemari jarraituz, Fortuna eta Patua, bere izatearen gaineko gogoeta aukera bikaina dauka.

Kontalaritza eta arkitektura

         Kontatzen den ipuina airean sortzen doa, espazioan. Ezer ez zegoen lekuan soinuek, mugimenduek, keinuek, begiradek hartzen dute lekua, beraien arteko interakzioan narrazioa osatuz. Kontalaria modu egokian uztartzen dituen sortzailea izango da, osagarri bakoitzak behar duen lekuan kokatuz, dagokion funtzioa bete araziz. Kontalaria kontakizunaren arkitektoa bihurtuko da, eraikin horretan barneratzen dena kontalariaren erakutsitako espazioetan lekua hartuz.

Kontaketak baina, bestelako arkitekturak behar ditu ere. Narrazioak osatzen duen eraikina bere edertasunean gozatzeko, ezinbestekoa izango du espazio egokian agertzea. Kontaketa ekintza bakoitzak bere lekua izan beharko du; espazio guztiak ez baitira berdinak, kontaketa guztiak berdinak ez diren bezala. Narrazioaren barne egitura bezain garrantzitsua bihurtuko da espazioaren arkitektura. Espazio fisiko egokien beharra kontalaritzatik kanpoko beste sortzaileekin elkarlanerako beta ematen du.

Beste kontuen artean, hauekin ere aritu ginen Avilan antolatzen den Cuentacuarenta Ahozko narrazio zikloan. Gaztelako hiri horretako Arkitektoen Elkargoa laguntzaile izanik ezinbestez atera da gaia. Bere egoitzan ipuin saioak burutzeaz gain, arkitektura eta ahozko narrazioa hizpide hartuz mahai ingurua antolatu da, arkitektoak eta kontalariak euren burutazioak trukatzeko asmoz. Sormenaren bi arlo, itxuraz zerikusi handirik gabekoak, baina elkarren osagarri izan daitezkeenak; izan ere, pertsonen heziketan eta garapenean eraikin materialak zein inmaterialak bizitzaren kalitatearen erakusgarri bihurtzen baitira

         

         .

.

Desagerpenak

         Bernardo Atxagak aipatzen zuen, Obabakoak eta Soinujolearen semea bere liburuak desagertzear dagoen mundu baten islak zirela. Desagerpen horrek gauza asko eramaten ditu berarekin, hitzak esaterako, mundua izendatzeko hitzak. Mundua aldatzen den heinean, hura izendatzeko moduak ere aldatuko dira, berritu. Hasieran arrotz egingo hitzak, aitzina zaharreko nostalgiak jota, onartu ezinezkoak.

         Maiz egin izan dut gogoeta kontalarien izaeraz, existentziaz. Zergatik kontatzen ditugu ipuinak han eta hemen? Zergatik zeharkatzen ditugu errepide bihurriak ipuinak gogoan? Zer funtzio soziala betetzen du ipuin kontalaritzak egungo jendartean? Ez ote dugu aitzinako kontalaritzaren nostalgia poetikoa, askotan epikoa ere bai? Iruditzen zait ipuinak kontatzeak berezko garrantzia beharrean, beste zerbaiti lotuta egon behar duela bere izatearen arrazoia izan dezan. Kontalaritza, aitzineko mundu baten biztanle balitz bezala, desagertzera kondenatua dagoela dirudi. Ipuin kontaketen zaletuak non eta noiz dauka aukera bere gutizia asetzeko? Krisia aipatzen da, baina are arazo larriagoa da. Kontalaritza, kulturako arlo asko bezala, badirudi preszindiblea dela. Zertarako sosak gastatu ipuinak entzuteko? Zertan aberastuko gaitu?

         Kontalaritzak bere funtzio sozialaren gainean gogoeta egin beharra du. Ez da nahikoa aldarrikatzea aurrekontu zabalagoak kulturarentzat. Hanka motz gelditzen da kontatzeko baldintza egokiak eskatzea, bere funtzioa zalantzan badago. Sutondoak, sua beharrean, bitrozeramika dauka, nola, orduan, ipuinak kontatu suaren goxotasuna desagertu bada?