Antzerki Biluzia

         “Edozein espazio soila har dezaket eta eszenatoki biluzia dei dezaket. Gizon bat dabil espazio huts horretan beste batek begiratzen duen bitartean, eta hauxe da behar den guztia antzerki ekintza bat egiteko. Baina antzerkiaz ari garenean, ez dugu zehatz-mehatz hori esan nahi.” Hitz hauekin hasten du Peter Brook-ek “Espazio hutsa” bere lan ezaguna. Jakina, hau hasiera besterik ez da, hortik aurrera antzerkigintzaz lezio ederra garatzen du. Orain ordea, gera gaitezen kezka horrekin, alegia, zertaz ari gara antzerkiaz ari garenean? Abia gaitezen soiltasunetik, antzerkigintzaren hutsetik, Xabier Letek eta Eugenio Arozenak Intxixu antzerki taldearentzat idatzitako “Antzerkia deuseztik izatera” hartan hasi ziren gisa. Lan honetan kobazuloetatik egungo gizakiarenganako bidaia egiten da antzerkia adierazpen ezberdinak bidelagun.

         Brookek duen antzerki ekintza soil hori agian lotu daiteke kobazuloetako garai haiekin, ezdeusa horrekin gizabanakoaren izatearen eta munduaren gaineko gogoetak eta kezkak azaltzeko nahikoa zutenean. Historiaren garapenarekin batera antzerkia garatuz joan zen ordea. Espazio huts hura betetzen. Eszenatokia eraikin batez estali zen. Antzokia eraikin dotorea bihurtu zen. Eta, horrekin batera, eszenatokiaren gaineko gizon hark garrantzia galdu zuen edukinontziaren alde. Antzerkira joatea espazio batera joatea bihurtu zen. Espazio bete batera, gauzez betea. “Esan ohi dugu, zinemak antzerkia hiltzen duela, eta esaldi horrekin zinema sortu zeneko antzerkiaz ari gara. Leihatiladun antzerkia, egongeladuna, ikusleak trabarik gabe ilara artean pasa dadin besaulki tolesgarriak duen antzerkia, kandilejak, dekoratu aldaketak, ekitaldi tarteak, musika, definizioz antzerkia hori eta zerbait gehixeago izango balitz bezala.”

         Badira urte batzuk idazle ingelesak lan ezagun hori argitara eman zuela. Badira urteak ere Lete-Arozena bikoteak ezdeusatik irteteko bidaia eszenikoa proposatu zuenetik. Krisiaren aurrekontuak osatzen ari diren honetan atzerako bidaia egiten ari dira ere, hutsera, alegia. Antzerkia eszenatoki hutsa bihurtzen ari da. Eraikinak hor daude, euren leihatilekin, besaulki tolesgarriekin, oihal eta dekoratuekin, baina platearen erdian jartzen bazara ez duzu taula zeharkatzen ari den gizonaren pausurik entzungo. Ezta Xelemon antzez jokoa. Antzerkia biluzik sumatuko duzu, antzezlariak kalean baitaude, eraikinetik kanpo hutsaren hurrengoa antzezten.

Zer kontatu? Nola?

         “Pertsonak egiten du jendartea ala jendarteak pertsona?”, bota zuten aspaldi soziologian. Ipuinak kontatzerakoan antzeko kezka edo gogoeta izan ohi dugu batzuetan, alegia, ipuina da ideien, jokaeren edo baloreen transmisorea ala kontalaria? Horretaz ari ginen Bea eta biok, herri ipuinetan emakumeen irudiaren agerpenaz. Eztabaida zaharra bezain luzea, eta askotan korapilatsua, kontalariok geure lanean izan ohi ditugun gogoetez gain, horrek ikusleengan eragin ditzakeen harrera eta erantzuna ekidin ezina baita. Kontu zaharrak bere horretan kontatu ala aldatu? Ipuin berriak sortu balore, jokamolde eta imajinario berrietan oinarrituak? Sormena ideien mesedetan ala ideiak sormenaren eragile? Brecht langile bat historiaren aurrean galdezka jarri zuen bezala, kontalariok ere, sortzaile garen aldetik, istorioen aurrean galdezka jarriko beharko dugu gure burua.

Ni kontu zaharren zale amorratua izateaz gain, defendatzailea banaiz ere. Kontu zaharrak ez dira, idatzitakoen aldean, istorio amaituak, finkatuak, mugiezinak; aitzitik, etengabeko aldaketak bizi dituzten narrazio komunitarioak dira. Garaietan barrena kultura zein egoera ezberdinetara egokitzen eta moldatzen joan diren sormenak dira. Zer alda daitekeen eta zer bere horretan utzi? Hara hor galdera. Horri erantzuteko kontu zaharrak ezagutu behar dira, eta euren garapena, soziala zein kulturala. Kontalariak horri ekin beharko dio, baina baita ere bizi duen jendartearen gainean gogoeta egin, bere jarrerak, jokamoldeak, kontradikzioak. Kontalaria ezin baitu izan jendartetik aparte bizi den sortzailea. Baina, kontalaria bakarrik?

Bazen Behin...Legutianon

Mintzamenaren sortzea agian izaki humanoak izan duen eboluziorik garrantzitsuenetakoa izango da. Elkarren arteko komunikazioa pentsamenduaren gauzatze fisikora ekarri zuen aldaketa geroagoko gizateriaren eboluzioa markatuko du ezbairik gabe. Handik aurrera, hizkuntzak izango dira elkarren arteko komunikazio bide; baina funtsean komunikazioaren beharra, kontatzearen beharra pertsonaren izaeraren konplexuaren alde garrantzitsua izango da. Kontatu behar horretatik sortuko ziren ipuinak, istorioak, kondairak, guzti horiek etengabeko eboluzioan dauden kulturen ezaugarri nabarmena bilakatu zirelarik.

XIX. mendean, batez ere, Europan hasi zen ipuin zaharren biltzearen mugimendua, tokian tokiko kulturaren oinarrietako gisa hartu zen. Jakina, jendartearen zati handia analfabetoa izanik, ahoz ahoko kultur transmisioa nagusi zen, zer esanik hizkuntza ez ofizialen hiztunen artean. Euskal Herrian ere ipuin bilketak hasi ziren egiten, Iparraldean lehenengo (Cerquand, W. Webster…), geroago hegoaldean (Azkue, Barandiaran…). Herri baten kulturan ipuinen garrantzia ez da besterik gabe kokatzen euren balore literario edo linguistikoetan, izan ere, horietan agertzen diren eta transmititzen diren munduaren ikuspegiak, baloreak, ezagutzak, kultura horren ezaugarriak eta eboluzioa ulertzeko bideak ematen ditu. Baina, ipuinak kontatzea bada ere jardun artistikoa, alegia, mintzamenaren erabilera modu sortzailean eta ederrean, esan gabe esatea, entzulearekin jolastea, irudimenaren eremuetan barneratzea. Jendarte tradizionalean ipuin kontaketaren balioa eboluzionatzen joan da, jakina, jendarte berarekin batera, baina istorio bat entzutearen une garrantzitsu horren balio galdu gabe. Diote Jainkoak pertsonak egin zituela istorioak entzun nahi zituelako, hain baita berezia jardun hori. Agian horregatik beti egon izan dira pertsona batzuk jardun hori ofizio bihurtu izan dutenak, herriz herri istorioak eskaintzen, ez bakarrik kultur transmisio gisa, baina baita ere lanbide gisa, artista sortzaile moduan; antzerkian, kantuan edo margolaritzan bezala.

Egungo gure jendarte modernoan, bere aurrerapen teknologiko guztiekin, gezurra badirudi ere, mintzoaren garrantzia ez da galdu. Jendeak istorioak entzun nahi ditu; nahi du norbait entzun kondaira harrigarriak kontatzen. Egunerokotasunaren abiaduratik at, arnasa hartzeko astia hartu eta bere irudimena ipuin liluragarri batean galdu. Izan ere, bestearen ahotsetik kontakizun eder bat jasotzeak, agian, gure izaera humanoaren kontzientzia ekarriko digu. Beharbada, horretan dago ahoz gora emandako ipuin baten balioa. Eta tradiziotik datorkigun jardun honek badu segidan egun. Jende askok haurren kontua dela pentsatu arren, gero eta gehiago dira ipuin kontaketak helduentzat jasotzen dituzten espazioak. Ipuinen zabalkundea folkloristen eskuetatik kontalarien ahora pasa da. Kontalaritza sutondotik eszenara pasa da eta arte eszenikoen mundura salto egin. Eta Europan orain bi hamarkadatik gora zabaltzen ari den ipuin kontalaritza mugimenduaren bidetik ari gara euskal kontalariok. Hasieran arrunt gutxi baziren, bizpahiru baino ez, gaur egun ipuin kontalariak Euskal Herriko hainbat liburutegi, kultur etxe eta antzokitan ikus daitezke. Gure mugetatik kanpo ere euskal kontalaritza badu presentzia, Europan barrena ibili ez ezik, beste kontinentetara jauzi eginez, euskal tradizioaren ipuinak zein berriak eramanaz.

Guzti horren errealitatea euskal jendartera eraman nahian, orain sei urte Euskal Kontalarion Festa antolatzen hasi zen Kontalariak Elkarteak. Hitzaren festa herriz herri eraman kontalari ezberdinak euren istorioak eskainiz. Aurten Arabako Legutianoko txokoetan ariko gara, ipuinak kontatzea aspaldiko ohitura izan ezik gaur egun bizirik dirauela erakusteko. Ipuinak adin guztietako pertsonentzat direla frogatzeko. Izaera humanoak istorioak gustukoak dituelako, baina batez ere beharrezkoa duelako bestearen ahotik gertaera liluragarriak entzutea. Legutiano ipuin kontatuaren hiriburua izango da aurten.

Capbreton XXII Ipuin Jaialdia 2011

Uda partea musika jaialdi erraldoien garaia omen da. Edo kulturartekotasunaren jaialdiena (Etnosur, Pirineos sur...). Oporrak eta eguraldi ona (ustez behintzat) aprobetxatuz, jendea alde batetik bestera mugitzeko aukera izango du, eta ohiko turismotik kanpo beste hautuak edukitzeko proposamen erakargarriak izango dira. Tamalez ipuin kontaketa jaialdiak ez dira ikuspegi horren barnean sartuko, nahiz eta jaialdi batzuetan ipuin kontalarien emanaldiak eskaini. Iberiar Penintsulan behintzat. Europa aldean (Pirinioetatik gora esan nahi dut) uda partean Ipuin kontaketa jaialdiak udako kultur eskaintzaren parte izan ohi dira ere. Eta halaxe Capbreton aldera abiatu nintzen.

Badira hogeita bi urte Landetako herri honetan Ipuin Kontaketa jaialdia antolatzen dela. Hain gertu eta hain urruti, orain dela biurte deskubritu nuen, eta harrituta gelditu nintzen bai antolamendu bikainaz zein publikoaren aldetik duen erantzun ederra. Programatzen diren kontalariak kalitate handikoak, kontatze proposamen interesagarriak eskaintzen dituztelarik, mugaren alde honetan eskaintzen ditugun oso bestelakoak. Beste artean, aurtengo edizioan Pepito Mateo kontalari paristarra zetorren eta galdu ezineko aukera zen. Maite dut bere kontatzeko era eta bere istorio surrealistak. "Sans les mains et en danseuse" ikuskaria aurkezten zuen. Haurtzarorako

itzulia aurkezten digu gurasoen etxera bere txikitako gauzen bila joaterakoan. Aitzaki hori hartuta bidaia surrealista bat abiatzen du, istoioan beste hainbat istorio sartuz eta eskenatokia mundu bat bihurtuz. Komunikazioa hitza bakarrik ez dela ederki frogatzen du bere kontaeran. Ikusteko kuriositatez nengoen ere lagun batek gomendatu zidan Myriam Pellicane . Eta gomendioak ez zuen hutsik egin. "Hyène" ikuskariarekin zetorren. Eskenatokira ke artean agertu zen koturno modernoetan bera den luzea oraino gehiago luzatuz. Oinetako horietan bere mugimenduak erabat baldintzaturik, kontaketari kutsu hauskorra ematen zion. Argi koloretsuetan eta ke arteko istorioak eskaini zizkigun, gotiko estiloko estetikarekin, grina arriskutsuetako kontakizunak, estrainoak, mundu berezi batekoak. Nik ere gomendioa luzatu beharko. Bi emanaldi hauek Capbretoneko Casinoko antzokian ikus ahal izan ziren. hirurehun inguru eserleku dituen antzokia lepo jarri zen Pepito entzun eta ikusteko, Myriam-ekin ia-ia beteta ere. Publikoaren erantzuna ere kontuan hartzekoa da hutsik ez baitu egiten jaialdiko ekitaldi guztietara.

Beste espazio ederra Mediatekaren kanpo aldean dagoen loratokia da. Hura da jaialdiaren bihotza dugu. Emanaldiak eskaintzeko karparekin batera taberna eta liburudenda aurkituko ditugu, topagune polita osatuz. Karpan Pepito eta Myriam ikusi nituen arratsaldeko "apero-contes" sailean. Kontaketa librean, bakoitzaren kontaeraren erakusgarri ederra izan zen. Eta hemen ere jendez gainezka. "Apero-contes" honetan ere Pepitok

eskainitako tailerreko partaideekin egindako lana ikus ahal izan genuen. Interesgarria lana eta dibertigarria ere. Ipuinak kontatzea jolasa ere badela ikasteko tailerra. Gertu dagoen liburudendaren espazioa aipatzekoa da. "Le gué aux biches" liburudenda itinerantea da, ipuinetan espezializatua. Alde honetan aurki ezineko liburuak topatuko dituzu bertan, batez ere bildumak zein ipuin kontaketaren gaineko teorizazioak eta kontalari ezberdinen iksukarien testuak. Gurean zenbat dugun egiteko oraindik!

Hiru egunez beste artista ere pasa ziren bertatik: Tartar(e), Les compagnons de Pierre Ménard, Cie Interieur Nuit, Fred Poujard eta Jeanne Ferron. Goizetik gauera bakoitzak beren proposamenak erakutsi zuen Capbreton-eko kale, plaza eta lokaletan. Marie-José Germain zuzendaritzapean ederki antolatutako jaialdi arras interesgarria beraz, leku ederrean eta publikoaren onespenarekin.

Gomendagarria zinez.

Baina ez dira Capbretonen ipuinak amaitzen jaialdiarekin. Urriaren 14ean Lucien Gourong kontalariak, Serge Le Clancherekin batera, Landeteko gastronomian oinarritutako ikuskaria eskainiko digu. Bi egun lehenago, urriaren 12an berriz, Renée Robitaille kontalari quebec-arrak "Les racines du Nord" ikuskariaren saio orokorra erakutsiko du. Bi hilabetez bertan hartuak izan dira ikuskari honen prestatzeko bera eta Didier Kowarsky zuzendaria; egun horretan lanaren emaitza ikus ahal izango da. Ikuskarien prestatzeko eskaintzen diren egonaldi hauek oso zabalduak daude Frantzian eta artistentzat aukera paregabea da euren lanak modu txukunean prestatu eta landu ahal izateko. Hemen ere ikasteko asko oraindik!

Badugu beraz, zer ikusi eta, segur aski, ikasi hemendik gertu, Capbretonen, Baionatik 20kmetara. Ez galdu aukera.

Ordu txikiko kontuak

Behin, Oiartzungo festetan nengoela, ordu txikitan, kantina bateko barrari helduta kalean, garagardoari azaltzen zer nolako giroa zegoen, bikote gazte bat neukan ondoan. “Ene, zer polita maitasuna!- pentsatu nuen, baina, jakina, ordu horietako darabilkigun euskalkiarekin, alegia “eneeee, zder folitda baitaxuna, errediosss!”. Halakoetan nengoen non ikusten dudan neskak alde egiten duela, mutila bertan geldituz, zain. Orduan, nire harridurarako, mutil gaztea buelta eman eta esaten dit: “Kontatu ipuin bat, neska horrekin ligatu nahi dut eta berari kontatu nahiko nioke gero”. Ilargi zaharra bezain bat handitu eta zabaldu zen nire bihotza. Ipuin bat bestearen atzetik hasi nintzaion kontatzen kantinako barrari helduta, gazte haren helburuetarako egokiena bilatuz. Halako batean neska itzuli eta biei ipuinak kontatzen jarraitu nuen. Denbora puska baten buru, bikotea joan egin zen, aurretik eskerrak emanez. Nik beste zerbeza bat eskatu nuen, irribarre zabala ahoan.

Zertarako balio du ipuinak kontatzeak? Auskalo. Jende humanoen beste ekintza eta jardun askok bezala, helburu bakar eta zuzenik ez du izango ipuinak kontatzeak; hala ere, beste baten ahotik istorio bat entzuteak harreman imajinario batean jarriko gaitu. Uda garaia festena ere bada, jendearekin bestelako gertutasuna izateko. Eta zer esan ez dakigunean, edo nola esan, beharbada ipuintxo batek ate liluragarri batek zabalduko digu. Ordu txikitan kantina baten barran, festaren zurrunbiloan sartuta bada ere. Eta orduan, norbaitek istorio eder bat kontatzen dizunean, ez diozu ezeri beldurrik izan behar. Biharamuneko ajeari ez bada behintzat.

FEST 2011 Toledo

"Berandu gabiltza" kantatzen du Ruper Ordorikak eta ni ere berandu kronikarekin. Ez dio kenduko horrek, espero dut, garrantzirik. Ekainaren bigarren astean Espainiako Toledo hiriburuan Europako kontalari elkarteak biltzen dituen FEST-ek (Federation of European Storytelling) laugarren biltzarra egin du. Aurretik Suezian, Suitzan eta Ingalaterran egin dira biltzarrak. Hurrengo bi urtetan Belgikan (2012) eta Italian (2013) egingo dira. Hasierako urtetik hona emendatzen joan dira elkartekideak, aurtengoan Kontalariak Elkarteak, euskal kontalarien elkarteak, lehengo aldiz ordezkaritza izan duelarik.

Kontalaritzaren mugimendua zabaltzen eta hazten doan seinale da partaidetza urtetik urtera handitzen ari dela. Leku batzuetan sendoago, bestetan ahulago, baina, ezbairik gabe, kontalariak gero eta antolatze tresna ugariagoak eta sendoagoak baliatzen ari dira euren lanaren gainean gogoeta egiteko eta, jakina, kontalaritza ezagunagoa izan dadin.

Laugarren urtera heldu eta FEST erakunde gisa sendotze bidean jarrita Toledoko biltzarran estatutuen eztabaida izan zen nagusi. Horrez gain bestelako lanak hartu ziren. Taldeka bilduta hainbat gai mahaiaratu ziren:esperientzia ezberdinen

trukaketak, eleaniztasuna eta kontaketa, errepertorioen aukeraketak. Eleaniztasuna kontaketan jarri ninduten esukaldunon esperientzia azaltze asmoz. Hamaika hizkuntz mintzatzen dira Europan, batzuk txikian, beste batzuk handiagoak; ofizialak, ofizialtasuna onartu gabeak, eta guztietan kontalariak ari dira. Horrez gain, kontalari asko eta asko hizkuntz bat baino gehiagotan kontatzen dute, batzutan arazorik gabe, bestetan trabak bidean. Euskaldunok badakigu horretaz. Nire aldetik, ipuin kontaketan hizkuntzen kolonizazioak

duen eragina hartu nuen gogoeta bide. Gurea bezalako hizkuntzak beste hizkuntz nagusien menpe egonik hainbat erregistro eta baliabide urritzen joan da hiztunetan, edo garatzeko aukera ukatu, horrek ahozkotasunean duen eraginarekin. Halaxe bada, hizkuntzen, gure kasuan euskara, deskolonizatu beharra dugu, beren hizkuntz baliabideak indartzeko eta garatzeko. Beste taldetan jaialdien berri eman zen, edo errepertoriaren osaketaren proposamenak azaldu. bestalde, arrunt interesgarria izan zen bi arratsaldez egindako lan taldetan egindako lana. Taldeka ipuin kontaketa baten prestaketa proposatu zen, azken gauean Toledoko antzokian aurkezteko asmoz. Proposamen arras ezberdinak azaldu ziren eta

hizkuntzak partaideak adina ia-ia: gaeliko irlandesa, katalana, euskara, hungaroa, ingelesa, alemana, hebrerera, gaztelera, frantsesa, serbo-kroata, norbergiarra, sueziara, portugesa. Esperientzia interesagarria, guztiontzat ikasbidea ere izan zena.

Orokorrean, egun aberatsak izan genituen ipuin kontalaritza Europan nola dagoen nolabaiteko diagnosia egiteko. Kontalarien arteko harremanak ere zabaldu eta sendotzeko balio izan zuen biltzarrak. Kontalaritza europearra antolatze bidean dabil, kontalaritza bera

garatzeko eta indartzeko asmoz. Eta euskal kontalaritza partaide izatea bakartua ez dagonearen seinale. Badugu ikasteko, baina, batez ere, gure eskutan dago zer eskaini dezakegun jakitea.

Biltzarra amaitu ostean Guadalajarara abaitu ginen guztiok, asteburua hogeigarren urtez ospatzen den Ipuin Maratoian parte hartzeko. Datorren urtean Belgikan izango dugu hizpide. Hala izan bedi.

20 urteko maratoia

Ez ditut erdiak ere ezagutzen, baina ziur naiz esan daitekeela Espainiako Guadalajara hirian ospatzen den Ipuin Maratoia, Europako kontalaritzaren ekitaldirik garrantzitsuenetakoa dela. Iberiar penintsulako kontalaritzaren bultzatzaile nagusiena dugun jaialdi honek, aurten hogei urte bete ditu eta inoizko egitaraurik zabal eta, segur aski, interesgarriena. Agian, ikusgarriena izan da hiriaren espazio zorragarri "ezkutuetan" ipuin saioak eskaintzea. Leku horiek ipuinen bitartez ezagutzea beste era batera sentitzeko eta oroimenean atxikitzeko aukera ematen du. Urtero

izan ohi da deskubrimenduren bat ere, batzuentzat behintzat, eta aurten gozagarria izan da Chiapasetik etorritako Eraclio Cepeda idazle eta kontalaria entzutea. Aulki batean eserita, eskenatokiaren muga guztiak puskatuz berarekin trago bat hartzen egongo bazina sentiarazten zizun, eta berriketaldi horretan istorioak sartzen joan. Interesgarria hitzaren garrantzia, hitza nola esan, nola lortu artifiziorik gabe mundu batean barneratzea. Agian bide horretan arakatu beharko genuke kontalari modernoek, soiltasunaren bidea. Berreskuratu esatearen muina, mintzoaren hutsa. Joera handia dago betetzeko, gehitzeko, hornitzeko, hitza berarenarrazoia ahaztu eta estali arte.

Eraclio Cepedaren mintzoaren soiltasunak kontatzearen sustraietara eraman gintuen.

Izan ziren, nola ez, bestelako kontalari zoragarriak, ezagunak eta ezezagunak, era guztietako kontuekin, hamaika modu ezberdinetan eskainiak. Aurtengo Maraitoiak ere izan zuen europar kutsua, izan ere Toledo hirian izandako FEST (Federation of European Storytelling) erakundearen batzarrean izandako kontalariak Guadalajarara gerturatu ziren jaialdian parte hartzeko. 2001 urtean izandako europar kongresutik ez zen hainbeste kontalari europear bildu. Aukera paregabea izan zen herrialde ezberdinetatik heldutako kontalariak

euren estiloak eta hizkuntzetan entzuteko. Kontalaritzaren mugimendua urratsak ematearen seinale izan genuen.

Baina guzti hau ez litzateke posible

izango antolatzaileen lan eskergarik gabe. Guadalajarako Ipuin Maratoia den bezala baldin bada, antolatzaileei esker da ezbairik gabe. Liburutegiko Haur eta Gazte literatur Mintegiak zein liburutegiko langileek ipuinekiko erakusten duten maitasuna eta kontalariekiko adeitasuna dira benetan jailadiaren motorea eta arima, eta honek ematen dio bilkura honi berezitasunarik handiena. Berrehun eta berrogeita hamar bolondres gau eta egun maratoia gauzatzeko ahaleginak egiten dituzte eta hori ez da makala.

Maiz pentsatu ohi dugu kontalaritzaren mugimendua kontalarien esku dagoela, baina hori ez da horrela; badira ehunka jende zaletasunaz aritzen direla kontalariok lekua izan dezagun geure proposamenak azaltzeko. Horiekiko eskerrona azaltzea ezinbestekoa zaigu, eta, era berean, ahozko narraziogintzaren parte ere badirela onartu. Guadalajaran inon baino argiago ikus daiteke halakorik. Kontalariok ez genuke hain erakusleiho zoragarria izango horiengatik ez balitz.

Hogei urte joan dira Ipuin maratoiari hasiera eman ziotenetik, hogei urte ipuin kontalaritza sustatzen, bultzatzen eta indartzen. Hasieran lau lagun baino ez ziren, baina egindako ahaleginei esker aurten sekulako ipuin festa oparitu ziguten. Gure ipuinak oparitzea da egin diezaiegun omenaldirik ederrena.

Um Porto de Contos irudietan

Um Porto de Contos

Ipuin jaialdiak ez dira ipuin saio zerrenda hutsak. Kontalariontzat behintzat. Elkarketak ere badira, eta ezagutza bideak. Ipuin kontalaritzak beharrezkoak ditu jaialdiak, beharrezkoa baitu ezagutzera eman bere burua. Kultur politiken bazterretan murgildu arazten duten aktibitate sortzailea oraindik jarraitu behar du ia ia baimena eskatzen bere burua agertzeko. Baina sasi guztien gainetik

eta laino guztien azpitik, ipuin kontaketen jaialdiak zabaltzen ari dira han

eta hemen, eta bide bat egina dutenak gero eta arrakastatsuagoak izaten ari dira, batez ere ikusleen onarpenari esker.

Eta halaxe abiatu ginen Oportora. Um Porto de Contos jaialdiaren lehenego edizioa maiatzaren azken asteburuan ospatu zen. Jaialdi hasi berria, Portugalen kontalaritza mugimendua hazten ari denaren seinale. Clara Haddad ko

ntalariaren egitasmoak Portugaleko ipar aldeko kontalaritzaren suspertzera deitutako ekimena da. Laguntza eskasekin, baina ilusioz beteta, Clarak lan talde indartsua lortu du biltzea egitasmoaren inguruan. Duela hiru urte Tertúlia Castelense, kafe-antzokian eta Salta Folinhas liburudendarekin hasitako elkarlanaren beste urratsa da jaialdia. Bi leku horietan ipuin kontaketa programazioa eta ikastaroak finkatu dira hiru urte hauetan, ordurarte existitzen ez zen kontalaritzari bultzada emanez.

Bi egunetan garatutako jaialdian handik eta hemendik etorritako kontalariak euren lanak

eskaini zituzten: Paula Carballeira, Galizatik; Waki Cesar Villegas Perutik; Joxemari Carrere, Euskal Herritik; Clara Ha

ddad, Antonio Fontinha, Ana Caridade, Estorias do Chapeau Portugaletik. Ikuskariez gain, agian jaialdiaren ondorio baikor handiena izango zen kontalaritzaren mugimenduari indarra ematea, kontalarien arteko ezagutza bultzatuz, iritzien trukaketak, ikusle eta zaletuekiko harremana indartuz eta zabalduz. Orohar esan dezakegu jailadi honekin kontalaritzaren aurrera begirako bidea zabaltzen lagundu dela, eta Portugalen, Bejako Palavras Andarinhas jaialdiaren batera, ezinbesteko erreferentzia bihurtzeko etorri dela.

Eta garrantzitsuena, primeran pasa genuen. Itzuliko gara, gustu handiz.

Kalabaza argidunak

“Alegriako errepide zaharrean jartzen genituen guk halakoak. Kalabaza bat hartu, orduan edozein lekutan zeuden, barrutik hustu, kalabera bat egin labanarekin eta kandela bat sartzen genuen barruan. Gero errepide bazterrean uzten genituen iluntzean. Orduan, tarteka pasatzen zen kotxe bat, edo kamioiak. Argi hori ikusterakoan erdi-sustoa hartzen zuten, argiarengatik, dena ilun baitzegoen. Eta gu barre egiten genuen. Halakoekin pasatzen genuen denbora, orduan ez baitzegoen ezer gehiago”. Halakoxea bota zuen aitak lehengoan, bazkalostean, nik Anuntxi Aranaren “Euskal Mitologiaz. Jentilak eta kristauak” liburuan aurkitutako pasarte baten harira. “Garazin basajaunarena nola egiten zuten idatzi du Duny-Pétré-k: kuia bat hustu, kandela piztua barnean sartu eta gauaz bide bazter batean ezarri, handik pasako den beldurti batez irri egiteko”. Amari entzuna nion ere, Errenteriako Gaztaino auzoan, beraiek ere txikitan antzeko zerbait egiten zutela kalabazekin.

Hizkuntz transmisioaz ari gara askotan, hizkuntzaren katea eteteak dakarren galeraz. Gutxitan mintzatzen gara, ordea, imajinarioaren transmisioaz; belaunaldiz belaunaldi kultura batek eraikitako mundu fantastikoa galtzen uzteak homogeneizazio kaltegarri eta, batez ere, aspergarri batera garamatzan arazoaz. Egun, merkatuak transmititzen du fantastika, modu liluragarrian itxuraz, baina jendarteko kultur sozializazioa ukatuz.

Horren aurrean, agian, lehenengo urratsa galdetzea da, alegia, gure gurasoek, aiton-amonek, zer egiten zuten, zer kontatzen zuten, zer entzuten zuten jakitea. Ez iraganaren nostalgiaz, etorkizunaren irrikaz baizik.

Um Porto de Contos

Ipuin poteoa

Aurtengo Ahoz-Aho nazioarteko ipuin jaialdiari hasiera ezin hobea eman genion Ordizian. Antolatzailea den Asvinenena kultur ekintzaileen elkarteko lagunei ez zitzaien ideia hoberik bururatu jaialdiari hasiera emateko tabernaz taberna eta kalerik kale ipuinak kontatzen aritzea baino, alegia, Ipuin Poteoa antolatzea. Ordizira heldutakoan Barrena Kultur Etxea kalabaza koloretsu eta erraldoiekin apaindua ikusi genuen, aurtengo lema aldarrikatuz: Hala Bazan, euskal ipuin askoren amaiera gogora ekarriz "hala bazan ez bazan...". Ideia polita eta zuzenean ipuinen mundura eramaten gaituena. Poteoari hasiera emateko lehenengo tabernan elkartu ginen Dororen gitarrari gehitu zitzaion Txeforen txarangoarekin, kantuan hasiz ipuinei lekua egin aurretik. Hasiera urduritsua izan arren berotzen joan zen arratsaldea eta azkenik ipuinak eta kantuak lotsarik gabe kalabazatik irteten hasi ziren Ordiziako taberna eta kaleetan. Doro Zobaran, Txefo eta Anduriña, Irantzu

Mantxo eta ni neu, tabernen barruan zein atarian hango eta hemengo ipuinak eskaintzen hasi ginen, bakoitzak bere estiloan. Hasieran jendeen harridurak ikusten ziren aurpegietan, baina laster batean ipuinen munduan sartzen ziren, telebistan ematen ari ziren futbolari gaina hartuz. Esperientzia polita errepikatu beharrekoa eta beste hainbat herrietan erepikatzeko itxaropenarekin.

Izan ere, ipuinak poteoan kontatzen aritzea hitzaren espazioa aldarrikatzea da gero eta gehiago telebistako kirol emanaldiekin, altabozetako musikaren diktadurekin deshumanizatzen ari diren hain sozialak diren tabernen espazioa. Tabernak ez baitira edateko lekuak besterik gabe, jendearen elkargunean dira batez ere; bertan hamaika istorio eta bizipen ematen dira. Informazioa trukatzen da,

eztabaidak sortu, maitasuna piztu, jendea ezagutu, liskarrak ere, jakina. Tabernak leku biziak dira, eta poteoan arituta kalearekin ere lotzen dira, poteoa ez baita taberna barruan ematen bakarrik kalerik kale jarraitzen baitu. Eta guzti horretan hizta da nagusi, poteokideek elkar trukatzen dituzten hitzak. Ipuinak espazio horretan sartzea, berriketarako eta elkartze espazioan sartzea da, berez ipuinen leku naturala, non pasadizoak, gertaera harrigarriak, psarteak, gertakizunak lagun artean trukatzen diren tragoak hartu bitartean. Ezin uka gune zaila eta gogorra dela ipuinak kontatzen aritzeko, zarata gehiegi, jendearen interes ezberdinak, normalean hitza ondo aditzeko tarba gehiegi, baina sorpresaz hartutako jende askoren aurpegietan irribarreak iksutea ipuinak entzun bitartean alferrikako apostua ez dela irudutzen zait, are gehiago iksuirik horietako batzuk hurrengo tabernara jarraitzen ikustea.

Esan bezala, amaiera ederra aurtengo Ahoz-Aho jaialdiarentzat, ondo pasatzeaz gain, ipuina bestelako esparru batera heldu arazi dugulako, eta eskerrak bai antolatzaileei, Asvineneako lagunei zein Ordiziako eta Tolosako Udalei honen aldeko apostua egiteagatik.

Hala Bazan ez bazan, sar dadila Kalabazan eta irten dadila...

Abrite portas, klis klas…!

“Arbolan zegoen mutilak garbi-garbi entzuten zuen lapurrek zer esaten zuten. Leitzetik ateratzerakoan: Abrite portas, klis klas…!”. “Lapurren leizea” ipuinaren hasieran kontatzen da pasartea, Joxe Arratibelen ahotik eta eskutik “Kontu zaharrak” (Erein, 1995) liburuan jasota. Beharbada, inor gutxiri ez dio gauza handirik esango, baina Ali Baba eta berrogei lapurrak aipatzen baditugu, orduan gutxi izango da gutxi gora behera kontatzeko gai ez dena, argumentua besterik ez bada. Jakingo zuen Joxek Ali Babarena, baina berak beste hori kontatzen zuen. Bateren bat hasiko da konparazioak egiten edo lehenengo bertsioa zein ote hausnarka; ahozko narrazioan, baina, ez dago konparaziorik ezta, lasterketetan bezala, iritsiera postuen zerrenda. Ahozko tradizioa etengabe birsortzen da. Eta Joxe Arratibelek txikitan entzundakoak kontatu zizkigun, mundu liluragarri eta fantastiko baten oroimen bizia. Kontatu zigun “Txomin Ipurdi”, gaur egun haur askok ezagutzen dutena eta kontalari euskaldun frankoen errepertorioan dagoena. Ez zigun kontatu “El medio pollito” edo “ El Medio Pollé”.

Ataungo Sariarte baserrian, iluna heldutakoan eta mundua izaki beldurgarri eta harrigarriekin betetzen zen garaietan, etxearen babesean entzundako istorioak oroimenera atxiki zitzaizkion eta, berak azaldu bezala, paperera ekarri: “Azkenean aita Ixidro Bastarrika gartzelan sartu zutenean (Salbuespen Egoera eta Estibalitzen irakurri sermoi bat medio) hemen ezer egiteko gogorik gabe gelditu ginen, eta pixka bat burua arintzeko, orduan ekin nion kontu zaharrak idaztea. Hori 1974 inguruan zen”. Miel Anjel Elustondok Kontu Zaharrak edizio berriturako egindako elkarrizketan ipuinen kontaketa tradizionalaren gaineko informazio aski interesagarria eskaintzen digu. Ipuinak kontatzearen funtzio soziala zein humanoa argi ikusten da Arratibelen erantzunetan. Liburuko ipuinen idaztea bera, “burua arintzeko”, euren funtzio psikologikoaz ohartarazten gaitu ere. Joxe Arratibel ez zen biltzailea, ez ikerlaria, ez zuen bere burua idazle gisa hartzen ere; baina oroimen narratiboa zuen, mundu harrigarrien oroimena, belaunaldietan transmititutako ahozko narratiba baten gordelekua bazen. Edozein kulturatan garrantzi handiko altxorra dugu ahozko narrazioa, kultura horren partaide diren jendeen nolabaiteko kosmobisioa osatzen duena, identitate bilgune imajinarioak eraikitzen. Horregatik “Lapurren leizea” ez da “Ali baba eta berrogei lapurrak”, edo “Txomin ipurdi” “Txita erdia”. Eta, era berean, badira. Kultura bakoitzak berera ekarriko ditu kezka eta galdera humanoen azalpen narratiboak, bere errealitatetik ulertzeko, mundu globala mundu partikularretik ulertzeko. Joxe Arratibelek mundu zabal hori Ataungo baserri zokotik azaldu zuen bildutako kontu zaharretan eta guk, euskaldunok, bizi dugun eta gaituen mundu txikia ezagutzeko eskaintza bat jaso dugu, istorio liluragarriekin gozatzeaz gain.

Joxe Arratibel joan zaigu eta, Afrikan dioten bezala, liburutegi bat galdu dugu, ahozko narratiba tradizionalaren liburutegi bat. Pixkanaka kontu zaharren gordailuak diren horiek joaten ari zaizkigu, horien ipuin jakintzaren transmisioa eten ote den da zalantza gelditzen zaigularik. Behar besteko garrantzirik ematen ote diogu kontu zahar horiek, ez bakarrik gordetzea, baina isil ez daitezen? Edo, bestelako eredu narratiboak hartzen ditugu aintzat? Horien garrantzia gure kulturan, ere, ezagutaraztea ezinbestekoa zaigu; ez, ordea, aitzinaren mitifikazio edo goraipatze hutsagatik (askotan gurean egin ohi duguna), baizik tradizioa aurrerako mugimendu bezala ikusiz. Ipuin kontalaritza haurren mundura mugatzen dute maizegi, baloreen heziketara edo irakurketa sutatzeko, aldiz, gutxitan aipatu ohi da bere balorea imajinario kolektibo baten osaketan, munduaren berezko ikuskera baten eraikitzean edo ahozkotasunaren erreferente nagusienetako baten gisa.

Joxe Arratibel joan zaigu eta tamalgarriena da euskal kontalarien artean eta euskal kulturaren mugimenduan isilean igaro dela gertakaria. Geure buruari galdetu beharko genioke gure kultura garatu eta indartzearen alde apostua egiten dugunok ez ote ditugu oraindik hutsune nabarmenegiak.

Zerrate portas, klis klas…!