PERTZEPZIOAK

 

Behin Kanariar Uharteetan nengoen ipuinak kontatzen. Beste askotan bezala, herri bateko ikasleentzat nuen saioa. Haurrak sartu bitartean, irakasleek euren ikasleak nola antolatzen zituzten ikusten egon nintzen. Halako batean, Dow sindromea zuten ikasle batzuk ikusi nituen sartzen; eta nire barneko eltzea irakiten hasi zen. Ulertuko ote dute nik kontatuko dudana? Nola erreakzionatuko dute? Aspertuko ote dira? Gai izango ote naiz euren arreta lortzen? Gogoan dut zenbat gozatu nuen saio horrekin, talde horretako haurren barre algarekin, beraietako batek besaulkitik erori arteraino. Ikasgai ederra jaso nuen saio horrekin; alegia, bizitzan bezala, aurreiritziak ez dutela balio kontatzen zaudenean.

            Larunbatean AHOZ AHO jaialdiaren barnean egiten den Euskal Kontalarien laugarren topaketa burutu zen. Urtero bezala, mahai inguru bat zegoen iragarrita, aurten Pertzepzioak gaiari helduz. Pello Mindegia, Iñaki Carretero eta Mikel Sagarzazu izan genituen gonbidatuak. Itsua lehenengoa, dislexikoa hurrena eta Asperger sindromeduna azkena. Beren ahoetatik entzun ahal izan genuen eurek nola eskuratzen duten mundua, nola jasotzen dituzten ipuinak, nola heltzen dioten gai bati, zer den irudiak sortzea. Kontalariok ipuina gure barnetik kanpora ateratzen dugun istorioa, jasotzen duen bakoitzarengan beste istorio bihurtzen da. Irudimen jolas partekatua da istorioak kontatzea. Hori bagenekien, batzuetan ahaztu egiten dugu, ordea. Munduaren pertzepzioa anitza dela gogoratu behar dugu tarteka.

FANTASIA

Novalis XVIII. mendeko filosofo eta idazle alemaniarra izan zen. Berak utzi zigun idatzita: “Fantastika bat bagenu, Logika bat dugun bezala, asmatzeko artea deskubrituko genukeen”. Esaldi horrek inspiratu zuen Gianni Rodari pedagogo eta idazle italiarra bere Fantasiaren Gramatika idazteko. Azken honek, fantastika errealitatera gerturatzeko tresna gisa ikusten zuen, errealitate horren kontzientzia piztu eta, behar izanez gero,bideak asmatu aldatu dadin.  Fantasiaren jolasaren seriotasuna eta duen indar soziala, berdinzalea, erakutsi zigun Rodarik bere idatzietan. Nola irudikatu mundu berri bat, horiek imajinatzeko ahalmenik gabe? Ernesto Grassi filosofo italiarrak El poder de la Fantasia (Fantasiaren boterea) liburuan dio”(…) fantasiaren aktibitatea (…) uler daiteke ere giza izpirituaren jolas gisa”.

Istorioak kontatzea umeentzako aisialdirako  jardun soil gisa ikusten da oraindik ere, kontuan hartu gabe ipuinak entzuteak duen garrantzia irudimena lantzerakoan; fantasiaren indarraren kontzientzia hartu gabe; horrek, jendartean duen indar eraldatzailea sumatu gabe., Helduengan ere.

Boabentura de Sousa Santos soziologo portugaldarrak “El fin del imperio cognitivo” (Inperio kognitiboaren amaiera) liburuan, Ngũgĩ wa Thiong'o idazle kenyarraren hitzak ekartzen dizkigu: “ahozkotasunaren osagarri generikoak unibertsoa azaltzeko saiakera irudimentsuak dira.” Gaur inoiz baino gehiago kulturgintzak bere funtzioaren gainean gogoeta egin beharra dauka. Fantasia aldarrikatu.

OINATZAK

            Bermeora heldu omen zen San Joan Bataiatzailea. Pilatosek Etxea omen zuen herrian eta bertan moztu zioten burua San Joani. Hori dio kontu zaharrak. Arene auzoko emakume batek zioen, burua mozterakoan , oiloei gertatu bezala jazo zitzaiola santuari, alegia, jauzika hasi zela. Hiru jauzietan Gaztelugatxeko baselizara heldu zelarik, bertan haren burua gordetzen delarik. Jauzi horien lekuko San joanen oinatzak gordetzen dira Bermeotik Gaztelugatxera. Anton Erkorekak biltzen du istorio hau “Leyendas, cuentos y Supersticiones. Etnografia de Bermeo 3” liburuan. 

Gaztelugatxera arima penatuak  badoaz ere; eta bidea gauez eginez gero bateren batekin topo egiteko aukera izango duzu. Hori gertatuz gero, ez duzu agurtu behar. Zalantzarik izanez gero aurretik doana ona edo gaiztoa den, hauxe galdetu behar zaio: Parte onekoa edo parte txarrekoa zara? Eta harekin bidea eginez gero, defuntuak beti aurretik joan behar du, “ostentxian seuk erum bisu lepun San Juanerarte”.

            Gaztelugatxeko kultur paisaiaren osagarriak dira hauek. Kultur ondare immateriala. Izan ere, lekuak ez dira bakarrik ikusten direnarekin osatzen, entzuten denarekin ere, herritarren oroimen fantastiko eta magikoarekin. Eusko Jaurlaritzak Gaztelugatxe babes bereziko kultura ondasuna izendatu du, tartean bertako ipuinak eta istorioak. Tamalez, turismo eredu suntsitzailea bultzatu ondoren etorri da. Parte onekoak edo parte txarrekoak diren galdetu beharko genieke. Bitartean zaindu ditzagun harrizko oinatzak, gure kulturaren oinatzak.

ISILTASUNA

Isiltasunaren erreferentzia nagusiena, beharbada, kaia barrenian, uraren gainean dagoen ontzi txuri polita izango da. Lagunarteko eta herritar otorduetan kantatzen diogu; kantatzen diogu parrandan taberna zuloan. Isiltasunaren eta bakardadearen ikurra den ontzi txuri politari ozen eta elkarrekin kantatzen diogu. Xabier Letek ere haurrari isilik egotea eskatzen zion, munduak ez omen duelako malkoen beharrik. Antonio Maria Claretek idatzi eta Antonio Antiak itzulitako “Ceruraco bide zucena eta segurua” kristau liburuan emazteen obligazioen artean zazpigarrenean esaten da, “Ischiltzea aserre dagoenean [senarra], eta aserreac dirauen bitartean”. Isiltasunarekin egoera arras desberdinak adieraz daitezke: melankolia, samurtasuna, menpekotasuna. Kontalaritzan, esaterako, erritmoaren ezinbesteko osagarria da. Isiltasuna, esaten ez dena, entzuten ez dena, balio sendoa da komunikazio humanoan. Eta kontalariok isildu egin ginen bi egunez; beste 1000 lagun sortzailekin batera. Bagarela, eta izan nahi dugula ozen oihukatzeko.

Ordea, bada beste isiltasun klase bat. Ikusezintasunarena. Desagertzearena. Ezerezarena. Bi egunez isilik egotea erabaki oldarkorra izan zen; aitzitik, euskal telebistaren berrien saioetan, hiru ordu laurdenetatik, minutu bat kulturari eskaintzea, inexistentziara kondenatzea da. Agian aipatu Clareten lanean aipatzen diren Doncellen obligacioac aplikatzen ari dira: Naitasun limuriari, dantzai, comediai, etc, gorroto izatea. Amen Jesus.

ESAN, BERRIZ ESAN

Atzo, otsailak 27, Tolosa/Ordizian egiten den AHOZ AHO2020 Ahozkotasunaren jaialdia aurketu zen Donostiako KM kulturgunean. Euskal Herrrian egiten diren kontaketa hiru jaialdietatik (Bilbon eta Donibane Lohitzunen beste biak) zaharrena eta oparoena. Bertan kontalari euskaldun ugari parte hartzeaz gain, gure mugetatik kanpokoak etorri izan dira ere, Espainia, Frantzia, Kongo, Belgika, Kuba, Portugal, Katalunia, Galiza, Uruguai... Gainera Kontaketa lehiaketa egiten da eta azken urtetan Urrezko Kalabaza saria ematen da kontagintzan zein ahozkotasunean aparteko lana egindakoei. Egungo Euskal kontagintzaren erreferente nabarmenena dugu Jaialdia. 

Ba, badirudi hedabideentzat honek guztiak ez du inongo garrantzirik, izan ere, atzoko prentsaurrekora bakar bat ere ez baitzen agertu. Inor ez! Kulturaren gainean dauden ezjakintasuna eta estereotipoak hedabideetan badirudi ere egunean daudela, kontalaritzaren kasuan behintzat. Gero, tarteka, egingo dute ipuin kontalariak umeentzat bakarrik ez dira ezta?, galdera madarikatu hori, orain dela 30 urte bezalaxe. 

Euskal kulturak denboran barrena zerbait kontserbatu badu, eta oinarritzat izan duen osagai garratzitsuenetako bat izan badu, hori, hain zuzen, ahoz aho transmititutako ipuinak, istorioak, legendak, mitologia eta kondairak dira. Euskal imajionarioaren eraikitzaile oinarrizkoetako bat. Euskaldunok ahozkotasunaren transmisioan jaso ditugu jakinduria eta ezagutza asko eta asko. Gure hizkuntza, historia, pasarteak, tradizioak... Ahozkotasunak iraun arazi gaitu euskaldun denboran barrena. Eta egungo euskal kontagintza iturri horretatik edaten du, eguneratuz, aberastuz, etorkizunerako bidea zabalduz, imajinario berriak eta eboluzionatuak eraikitzen lagunduz, proposamen artisko desberdinak kaleratuz. Kontalaritzaz aritzerakoan, hau guztia kontuan ez hartzea,  bazter bidera bultzatzea da, gure kulturari traba, beste bat, jartzea da. 

Zorionez, AHOZ AHO bezalako ekimenek euskal kontalaritzaren tradizioa eta eboluzioa mantentzen jarritzen dute, hedabideei axola ez bazaie ere.

Euskal sorginen ipuinetan agertzen den esaera zaharrak dioen moduen: Izan zirelako gara, garelako izango dira. Eta hala bada, hala bedi.

MAITASUNA

Ohikoa izaten da maitasun istorioak kontatzeko eskatzea. Kontalariok geure errepertorioan denetatik izan behar dugu, beldurrezkoak, abenturazkoak, barregarriak, eta maitasunezkoak. Ordea, zalantza dator maitasunaz ulertzen denarekin. Zer nahiko du kontatzea maitasun ipuin bat eskatu duenak? Zer ulertzen du berak eta zer ulertzen du norberak? Zer da maitasun istorio bat? Behin, ordu txikitan, Oiartzungo festetan nengoela txosna batean zerbeza bati helduta, gerturatu zait gazte bat eta, aprobetxatuz berarekin zegoen neska komunera joan dela, eskatu dit ipuin polit bat kontatzea, gero berak neskari kontatzeko, harekin elkartu nahi baitzuen. Nire barnean zoriontasunaren garra piztu zen, kontalaria izateak zentzua hartu baitzuen eskaera horrekin. Bat kontatu nion, ez zuen konbentzitu, beste bat, ezta ere, beste bat… Neska heldu da eta hortxe nengoen ni txozna batean, ordu txikitan, bikote gazte bati istorioak kontatzen, euren istorio ederra izan zezaten. Joan ziren besarkatuta, eta ni zerbeza besarkatu nuen berriro.

Maitasun istorioa izan zen hura? Maitasun ipuinak izan al ziren beraientzat? Segur aski halaxe izango ziren, hala espero dut behintzat; baina ez hain zuzen ipuinak halakoak zirelako, horrela bizi izan zutelako baizik. Lekurik ez-erromantikoenean sortutako une majiko batek maitaleak sortaraz ditzake. Maitasun hori desager daiteke agian, ez ordea unea. Eta une hori ez da sortuko egun jakin batean, merkatuak maitasuna ospatu behar dela ezartzen duenean. Hori, beldurrezko ipuina da.

UHARTEAK

Ba dago, nonbait, uharte berezia, bitxia, harrigarria. Inork ezagutzen ez duen lekuan, inoiz deskubritu gabea. Ordea, badago liburutegi zahar batean uharteraino heltzeko mapa. Inork ez du gogoan nork egin zuen, ezta nork ekarria den.  Mapa bera, uharte bat da liburutegiko liburuen artean. Apalategi amaiezinetan galduta dago, eta bere existentzia liburuzainen artean pasatako kontu zahar bat dela uste dute askok. Kontatzen dute, honetaz dakitenek, uhartera nola heldu jakiteko, mapa behar dela aurkitu; eta mapa aurkitzeko bidea istorio zahar batean erakusten da. Ze istorio izango da hori? Nork jakingo du? Nork kontatuko du? Inork entzun al du? Horren jakinminez, aspaldi zaharretik kontalari bat ekartzen zuten liburutegira. Kontalaria beti desberdina zen, bertakoa edo urrutiko hiri batetik ekarria. Kondairak hamaika hizkuntzetan kontatzen ziren. Eta kontalariak entzuteko, beti jendez lepo egoten zen liburutegia; inork ez baitzuen galdu nahi uharte galduaren mapa galduaren istorio ezezaguna. 

Kontalaria uhartearen maparen jabea da. Agian ez daki non daukan, edo daukanik ere.

 Beharbada kontalaria uharte horretan dagoen Itsasargiaren biztanlea da. Istorio bat kontatzen duen bakoitzean argia pizten da,  galdua dagoenak nora jo jakin dezan. Uhartea ezezaguna da kontalariaren mintzoa argitzen ez den bitartean. Itsasargia desagertuta, uhartea galduko da betirako; galduko dira bere istorioak, galduko da bere oroimena. Orduan, liburutegi zaharreko apalategi amaiezinetan, mapa bat desegingo da, kontalari bat isilduko da, mintzoa ahaztuko da.