LOGOGRAFOAK

Bautain apaizak jende aurrean hitz egitearen arteaz ikerketa bat argitaratu zuen 1865ean.  “Jende aurrean hitz egitea da jende askori bat
era mintzatzea, ustekabean edo dena delako interesagatik bildutako asanblada bati”. Ondoren azalduko nola behar zaion mintzatu auditorioari. Ez da gauza berria besteen aurrean berba egiteko arrazoiaz eta, batez ere, baliabideez irakaspenak eskaintzea. Aristotelesek “Erretorika” edo Zizeronek “Hizlaria” liburuetan horren gaineko argibideak eman zituzten. Garai batean apaiz sermolari onak batetik bestera deitzen zituzten euren mingain abilaren graziak erakutsi zitzaten pulpitutik. Ez da erraza jende aurrean mintzatzea. Irene Vallejok Infinitua ihi batean liburuan (Fernando Reyren itzulpen zoragarriarekin argitaratu dena) azaltzen digu Grezia zaharrean epaiketa batean defentsa edo akusazioa egin behar zuenak, baina hizketan iaioa ez zenak,  mintzaldia idatziko zion profesionala kontratatzen zuela: logografoa. Pertsonaia hau hizlaria omen zen eta lan hauekin, dirua eta ospea bilatzen zituen.

              Kontalariak, sortzaile eta artista garen aldetik, Grezia zahar hartako hizlarien antzera, bizimodu prekariora kondenatuak gara; baina, beharbada, orduko haiek asmatu zuten bezala, besteentzat hitz eder eta zehatzez osaturiko ahoz gora emango diren diskurtsoak idazteko bidea deskubrituko beharko genuke, ospea eta izen ona irabazi asmoz. Kontalari izatetik logografo izatera. Hara hor prekarietateari aurre egiteko irtenbidea. Edo ez.

 

Afrika

 

            “

"Beraz, Mantisen gauzek hitz egiten dute: bere arropa mintzo da, eta baita bere berokia eta poltsatxoak ere. Bere gauza guztiak mintzo dira, bizkorrak direlako. Guztiak dira zentzudunak, Mantisek hitz egiten dielako, zentzudunez mintza daitezen agintzen die.” Afrikako hegoaldeko Ixam herriaren ipuinetan agertu ohi da Mantis pertsonaia(La niña que creó las estrellas. Lengua de Trapo. Biltzailea: Jose Manuel De Prada). Hau guztia, denboraren hasieran gertatzen zen. Orduan izan zen gizakiak hilezkortasuna galdu zuenekoa, Ilargia eta Erbiaren arteko liskar baten ondorioz. Orduan, dena zen posible. Eta ipuinetan I xam herriak gizaldiz gizaldi ahotik belarrira kontatu izan du, memoria gal ez dadin, munduan geratzen diren gauza harrigarriak ezagutu ditzagun. Liburu berean, gertuagoko denboren istorioak biltzen dira ere. “Biharamunean, goizaldean besoak estekatu zizkiguten,  lotu gintuzten. Uretan busti ginen, busti ibaia zeharkatzen. Bidean aurrera egin genuen, gurdiaren etzean, gurdiari jarraika, lotuak; oraindik lotuak, Malekoira heldu ginen. Malekoirantz, bidean, ardia jan genuen. Malekoira heldu ginen eta bertan lanean jardun ginen.”

            Europako gotorlekura bizitza hobeago baten bila heldu nahian, hamarnaka pertsona hil dituzte, afrikarrak, beltzak, txiroak. Hil dituzte euren duintasuna akabatuz, euren hitzak isilduz, euren humanitatea sarraskituz. Zenbat istorio galdu dira odoletan eraikitako harresi doilor horretan? Afrikako memoria sarraskitu du
te. Gizatasunaren memoria.

TATULA

Jende humanoaren hizkuntzaren gaineko sorreraz Xurxo Mariño zientifiko galiziarrak hauxe idazten du “La conquista del Lenguaje” (Shackleton books 2020) liburuan: “(…)hastapen haietan eszenatokia izaera ikonikoa zuten hitz solteekin osatua egongo zen (onomatopeiak, keinu ikonikoak soinuekin nahasiak, eta abar), non erraza dirudi ezartzea eta besteei ikus araztea harreman bat dagoela hitza eta errepresentatzen duen gauzaren artean, sinbolismorantz bidea zabalduko zuen harremana.” Interesgarria benetan.  Alde batetik, arbaso haien burmuinaren eta nerbio sistemaren  garapen harrigarria ematen ari zela; bestetik, inguruaren ulertze eta azaltze sinbolikoa garatzen hasi zen. Ahots soinuak, keinuak, hitzak, gauzen izendatzea, pentsamenduen azaltzea, komunitateak ulertuko eta konpartituko zituen kontzeptu sinbolikoak asmatzearen eta garatzearen prozesu liluragarria. Komunitate ezberdinek euren munduei hitzak jartzen. Hitzen asmatze berak, prozesu liluragarria bihurtuko zen hasiera hartan. Hitzaren jolasean, kontu kontari mundu sinbolikoak azaltzen gabiltzanontzat, fantasiari hitzak jartzearen deskubrimendua da. Eta, nola demontre egiten da hori? 

            Amak kontatzen dit. “Tatula deitzen genuen denek. Nonbait amak soinu handia erosi behar omen zion. Galdetu genion ea jotzen bazekin eta berak ezetz, baina ez zela zaila izango, soinuari alde batetik bestea eragin eta tatula, tatula (soinua imitatzen) egin. Ordutik Tatula deitzen genuen. Ikasi al zuen jotzen? Ez.” Ze ederra den hitzen jolasa.

 

GARA egunkarian argitaratutako zutabea

BEGIAK

 

Urtearen amaierarekin Ojankok azken begia galduko du; urtea begi berriekin hasteko, urteak egunak bezainbat begi. Boxeolari jipoitua nola, horrela galtzen joan da begiak aurten, begi handitu eta ubelduak, egunetik egunera jipoiak etenik ez baitzuen. Gure mitologiaren denboraren jainkoa, ukenduz igurtzi beharrean, madarikazioz jantzi dugu, historiaren bazter bidera bidaliz. Galdutako begi ubeldu eta handitu horietako asko kulturaren begirada zeramatenak ziren, eta horien artean kontalaritzarenak batzuk. Balantzaka dabilen boxeolari jipoitua nola, sortzailea hala; lurra ez jotzeko ahaleginak egiten, sokei eutsiz, begirada lainotuta, muturrekoak nondik etorriko ziren ezin asmatu, txirrina laster joko duenaren itxaropenaz. Dagoeneko sortzaileak ez du gogoan aspaldian hasitako lehia honetako zenbatgarren asaltoan dagoen. Baina eusten dio zutik, belaunak ahul, giharrak minberatuak, bekainak lehertuak, burmuina errebotean, baina  lurra jo gabe.

Erasoaldia itzela izan da kulturak aurten bizi izandakoa. Lehia, ordea, ez da berria, aspaldikoa baizik. Kontalaritza, esaterako, ring horretan igota sokaren kontra darama aspaldian. Haurren aisialdiaren merkatuan borrokan, boxeolari sinpatikoarena egiten, ia hortzik gabeko irribarrea erakutsiz, eskularru koloretsuak jantzirik. Baina jipoiak etengabe, aurten ere. Datorren urtea lehiari eusteko txertoa izango dugu, hurrengo round-ari hobeto eusteko. Begiek, ordea, ubelduak eta handituak jarraituko dute, Ojankoren madarikazioa ezin ekidin.

GARA egunkarian argitaratutako zutabea.

PERTZEPZIOAK

 

Behin Kanariar Uharteetan nengoen ipuinak kontatzen. Beste askotan bezala, herri bateko ikasleentzat nuen saioa. Haurrak sartu bitartean, irakasleek euren ikasleak nola antolatzen zituzten ikusten egon nintzen. Halako batean, Dow sindromea zuten ikasle batzuk ikusi nituen sartzen; eta nire barneko eltzea irakiten hasi zen. Ulertuko ote dute nik kontatuko dudana? Nola erreakzionatuko dute? Aspertuko ote dira? Gai izango ote naiz euren arreta lortzen? Gogoan dut zenbat gozatu nuen saio horrekin, talde horretako haurren barre algarekin, beraietako batek besaulkitik erori arteraino. Ikasgai ederra jaso nuen saio horrekin; alegia, bizitzan bezala, aurreiritziak ez dutela balio kontatzen zaudenean.

            Larunbatean AHOZ AHO jaialdiaren barnean egiten den Euskal Kontalarien laugarren topaketa burutu zen. Urtero bezala, mahai inguru bat zegoen iragarrita, aurten Pertzepzioak gaiari helduz. Pello Mindegia, Iñaki Carretero eta Mikel Sagarzazu izan genituen gonbidatuak. Itsua lehenengoa, dislexikoa hurrena eta Asperger sindromeduna azkena. Beren ahoetatik entzun ahal izan genuen eurek nola eskuratzen duten mundua, nola jasotzen dituzten ipuinak, nola heltzen dioten gai bati, zer den irudiak sortzea. Kontalariok ipuina gure barnetik kanpora ateratzen dugun istorioa, jasotzen duen bakoitzarengan beste istorio bihurtzen da. Irudimen jolas partekatua da istorioak kontatzea. Hori bagenekien, batzuetan ahaztu egiten dugu, ordea. Munduaren pertzepzioa anitza dela gogoratu behar dugu tarteka.

FANTASIA

Novalis XVIII. mendeko filosofo eta idazle alemaniarra izan zen. Berak utzi zigun idatzita: “Fantastika bat bagenu, Logika bat dugun bezala, asmatzeko artea deskubrituko genukeen”. Esaldi horrek inspiratu zuen Gianni Rodari pedagogo eta idazle italiarra bere Fantasiaren Gramatika idazteko. Azken honek, fantastika errealitatera gerturatzeko tresna gisa ikusten zuen, errealitate horren kontzientzia piztu eta, behar izanez gero,bideak asmatu aldatu dadin.  Fantasiaren jolasaren seriotasuna eta duen indar soziala, berdinzalea, erakutsi zigun Rodarik bere idatzietan. Nola irudikatu mundu berri bat, horiek imajinatzeko ahalmenik gabe? Ernesto Grassi filosofo italiarrak El poder de la Fantasia (Fantasiaren boterea) liburuan dio”(…) fantasiaren aktibitatea (…) uler daiteke ere giza izpirituaren jolas gisa”.

Istorioak kontatzea umeentzako aisialdirako  jardun soil gisa ikusten da oraindik ere, kontuan hartu gabe ipuinak entzuteak duen garrantzia irudimena lantzerakoan; fantasiaren indarraren kontzientzia hartu gabe; horrek, jendartean duen indar eraldatzailea sumatu gabe., Helduengan ere.

Boabentura de Sousa Santos soziologo portugaldarrak “El fin del imperio cognitivo” (Inperio kognitiboaren amaiera) liburuan, Ngũgĩ wa Thiong'o idazle kenyarraren hitzak ekartzen dizkigu: “ahozkotasunaren osagarri generikoak unibertsoa azaltzeko saiakera irudimentsuak dira.” Gaur inoiz baino gehiago kulturgintzak bere funtzioaren gainean gogoeta egin beharra dauka. Fantasia aldarrikatu.

OINATZAK

            Bermeora heldu omen zen San Joan Bataiatzailea. Pilatosek Etxea omen zuen herrian eta bertan moztu zioten burua San Joani. Hori dio kontu zaharrak. Arene auzoko emakume batek zioen, burua mozterakoan , oiloei gertatu bezala jazo zitzaiola santuari, alegia, jauzika hasi zela. Hiru jauzietan Gaztelugatxeko baselizara heldu zelarik, bertan haren burua gordetzen delarik. Jauzi horien lekuko San joanen oinatzak gordetzen dira Bermeotik Gaztelugatxera. Anton Erkorekak biltzen du istorio hau “Leyendas, cuentos y Supersticiones. Etnografia de Bermeo 3” liburuan. 

Gaztelugatxera arima penatuak  badoaz ere; eta bidea gauez eginez gero bateren batekin topo egiteko aukera izango duzu. Hori gertatuz gero, ez duzu agurtu behar. Zalantzarik izanez gero aurretik doana ona edo gaiztoa den, hauxe galdetu behar zaio: Parte onekoa edo parte txarrekoa zara? Eta harekin bidea eginez gero, defuntuak beti aurretik joan behar du, “ostentxian seuk erum bisu lepun San Juanerarte”.

            Gaztelugatxeko kultur paisaiaren osagarriak dira hauek. Kultur ondare immateriala. Izan ere, lekuak ez dira bakarrik ikusten direnarekin osatzen, entzuten denarekin ere, herritarren oroimen fantastiko eta magikoarekin. Eusko Jaurlaritzak Gaztelugatxe babes bereziko kultura ondasuna izendatu du, tartean bertako ipuinak eta istorioak. Tamalez, turismo eredu suntsitzailea bultzatu ondoren etorri da. Parte onekoak edo parte txarrekoak diren galdetu beharko genieke. Bitartean zaindu ditzagun harrizko oinatzak, gure kulturaren oinatzak.