Angola tem feitiço

         “Angola tem feitiço”, dio Dulcek. Ahots eztiz dio, oroimenarenarekin hizketan. Begirada bizia eta irribarre motela du. Begiradan Angola ageri zaio. Portugaleko kolonia zen garaian abiatu zen gazterik,. senarra eta haur txikiarekin. Oraindik, 87 urterekin afrika itsatsita darama hitzetan, gogoan, begiradan. Dulce entzunez lurralde liluragarria bihurtzen da Angola, urrutiko lurralde sorgindua, non dena da posible. Orduan Angola zure ametsetako herrialdea bihurtzen da.

         “Gure osaba zaharrak ipuinak hasten zituen beti: “Behin batean Txekoslovaquian…”, kontatzen du Carlesek. Bere osaba ez zen inoiz egon herrialde hartan, urritiko lurraldea hartan, imajinazioan baino existitzen ez zen agian. Eta han dena gerta zitekeen; han, non bizikletak erruberak koadratuak zituzten.

         “Panamara joan behar dugu, hartza; Panaman denak platano usaina dauka”. Tigre txikiak Hartza txikia konbentzitzen du beren ametsetako lurraldea ezagutu dezaten, Jannosch-en “Oi zein ederra den Panama!” liburu ederrean. Abentura zoragarria biziko dute bi lagunek Panamarako bidean. Izan ere, zeinen gozoa den platano usaina…

         Pertsona bakoitzak gure lurralde liluragarria bilatuko dugu, non dena da posible. Urrutiko lurraldea, gertukoa egunerokotasunarena baita; baina han, urrutian, Angolan, Txekoslovakian, Panaman…, abentura zoragarriak gertatzen dira. Eta norbaitek halako lekuetan gertatutakoak kontatzen dizkigunean bidaia zoragarria hasten dugu. Kontalariak urrutian jazotakoak ekarriko dizkio entzuleari; ordea, lehenago han egon behar izan du. Irudimenaren belaontzian enbarkaturik. Feitiçoak harrapatuta.

Fabrika

         “Fabrikan neska pila geunden bata bestearen ondoan lanean”. Beste emakume asko bezala gazterik sartu zen ama fabrikan. Orduko Errenteria fabrika josiaz zegoen eta bertan emakume askok lan egiten zuen. Amak entxufeak eta antzekoak muntatzen zituen. Hamaika kontu entzun izan ditugu garai hartakoak. Pasadizoak bata bestearen ondotik. Ia laurehun langile izan zituen lantegi handi hura nolakoa izango zen imajinatu egin behar zen. Gazte gazterik zela bizi izandako lehenengo huelga. Enkargatuarekin izandako liskarrak lankideekin berriketan egoteagatik. “Behin etxera bidali ninduten hitz egiteagatik. Enkargatu hura beti gurekin sartzen.” Fábrica Electrotécnica Guillermo Niessen, 1914ean eraiki zuen Alemaniatik heldutako enpresariak. Orduko Errenteria langile herri petoa zen, lantegiak nonahi. “Ez zen orain bezala, orduan goizetik jende mordoa ikusten zen kalean fabriketarako bidean. Eta gauean hamarretarako denak ohean.”

         Erakusketa zabaldu dute Niessen 100 urte betetzen dituela, eta imajinazioaren irudiak txuri beltzean ageri dira. Emakume ilarak bata bestearen ondoan mahai gaineko osagarri elektrikoak elkartzen. Lantegiaren itxura. Langileak bilduta argazkian. Emakumeak soilik argazkirako elkarturik. Aspaldiko garaiak. Bazen behineko historia.

         Historia istorio bihurtzen da denboraren eskutan, ahoz eskaintzen direnean etxeko sukaldean. Haurrarentzat aspaldiko garaiak direnak helduaren gaztetako bizipenak dira. Irudimenean itsasten diren kontakizunak, lurralde imajinarioan bizi dira eta hitzetara ekartzerakoan istorio harrigarriak bihurtzen dira. Aspaldian fabrika batean emakume batzuk aritzen ziren lanean …

Ezer ez dago

         Behin herri txiki batean kontalari baten etorrera irrikan itxaroten zuten. Ezaguna zen kontalari hura eta joaten zen lekuetara jendea erruz bildu ohi zen bere kontakizun ederrekin zein hizkera zoragarriarekin gozatzeko asmoz. Kalea, denda eta tabernetan ez zegoen beste gairik berriketaldietan. Emanaldiaren aurreko igandean apaizak pulpitutik parabola biblikoak ekarri zituen gogora, merezi zuten kontakizun bakarrak zirela gogora araziz, eta Jainkoaren berba zela zoragarriena.

         Eguna heldu zen. Ordu erdi lehenago antzokia lepo zegoen, guztiak kontalariaren zain. Ikuskaria hasteko minutu batzuk gelditzen zirela heldu zen kontalaria. Antzokian sartu zen, pauso lasaiez. Eskenatokira zuzenean sartu beharrean, pasillo erditik abiatu zen taulara. Ordura arte entzuten ziren murmurioak isiltasun bilakatu ziren, isiltasun jakingarria, gehienek ez baitzuten inoiz kontalari bat entzun. Kontalaria bere baitan zihoan, mantso, inor ez balego bezala. Eskenatokira eskailera txiki hartatik igo zen. Taularen erdian jarri zen jendeari begira. Publikoa isilik begira, eztulik ere ez zen entzuten. Iragarritako ordua jo zuenean, kontalaria arnasa hartu eta ahots karraskatu batekin esan zuen: “Ezer ez dago”. Eta eskenatokik jaitsita etorritako bidetik alde egin zuen.

         Hurrengo egun, aste eta hilabetetan denetarako komentarioak eta interpretazioak izan ziren kontalariaren emanaldiaren gainean. Azkenean hamaika bertsio sortu ziren kontaketa saiotik, eta aiton amonek euren bilobei kontatu zieten. Herri hartara ez zuten inoiz gehiago beste kontalaririk ekarri.

Lentejak

Zentzuek euren oroimena dute, eta pertsona zentzudunek ez dute oroimena ahazten. Gure amak deskubrimendu bat egin zuen. Lentejak egiten ari zela bururatu zitzaion, modena ozpin tanta batzuekin goxatzea eltzea. Hainbestetan egindako potajea probatzerakoan oroimenaren eztanda bat izan zuen: "Hauxe zen!" Lenteja haiekin txikitako etxeko sukaldera bidaiatu zuen. "Askotan pentsatzen nuen gure amak zer jartzen ote zien lentejei zapore berezi hura izateko; lehengoan modena ozpin pixka bat jarri nien arte. Horrexekin goxatzen zituen". Eta hortik aurrera, lentejetaz baino, aspaldiko garai haietaz mintzatzen hasi zen, gure amonaren sukalderako eskua,  kontatzen zituen istorioak... Lenteja umil batzuek Gianni Rodari pedagogo eta idazle italiarrak aipatzen zuen bonba fantastikoaren lana egin zuten.

Nondik aterako ditu kontalariak irudimena martxan jartzeko indarra? Nola bereganatuko du kontatu nahi duen ipuina? Zein oroimenetan galduko da kondairaren harira? Ipuin bat kontatzea ez da, besterik gabe, hitz bat bestearen ondotik jarriz istorioa osatzea; ez da publikoari entzun nahi duena ematea; ez da "efektismoa" bilatuz kontatzen denaren hutsa estaltzea. Kontalariak ipuin bat kontatzerakoan oroimenaren barrena bidaitu behar du, lurralde imajinario horietan bere lekuak bilatu. Oroimen berriak eraiki, lurralde ezezagunak deskubritu. Eta berarekin batera, entzuten duena bultzatu behar du bidezidor horietatik abiatzen, bakoitzak bereak errekorrituz. Ipuinak kontatzean kontalariak hainbat bonba fantastiko leher arazi behar du entzule bakoitzeko. Modena ozpinak gozatutako lentejak probatzerakoan bezala.

Istorioen nabigazioak

"Bere leinua jarraitzeko asmoz, Saint-Laurent itsasertzeko ipar aldean bizi zen arrantzale euskaldun batek, zuen alaba bakarra bertako buruzagi indiar batekin ezkon arazi nahi zuen; bere nahia zen alabak mutil sendoa ekartzea arrantzale bideari jarrai ziezaion. Baina neska artehiztari ingeles batekin liluratu zen". Naskapi herri amerindiarrean kontatzen den Maitale Jazartuak istorioa horrela hasten da. Jean-Claude Dupont etnologoak Mythes et légendes des Amérindiens liburuan bildu du. Aipamen hauez eta istorio ederraz gain, deigarria egiten da, niretzat behintzat, protagonista arrantzale euskaldun baten alaba izatea. Jakina da, arrantzale euskaldunak mendetan itsasoa zeharkatu zutela bakailua eta balearen bila amerika iparraldeko kostara heldu arte. Toponimiek, beste aztarnez gain, euskaldunen lekukotza ematen dute. Hemen ordea, bitxiagoa egiten zait euskaldunok Quebec aldean utzitako arrastoa. Nola bihur daiteke euskaldun bat amerikako indigen herri baten ipuineko protagonista? Zergatik erabaki zuen kontalariak urruneko kultura bateko pertsonaia bere ipuinean sartzea? Zer irudia zuten naskapistarrek euskaldunen gainean?

Liluragarria irudimenaren lurraldea. Pertsonek, munduaren alde batetik bestera bidaiatzerakoan, euren imaginarioak eramaten dituzte soinean, eta heltzen diren lekuetara bertakoekin partekatzen dituzte, gehinetan horren kontzientzia izan gabe. Iruditerien sinkretismoak ematen dira, eta mundua aberatsago egiten da. Lekualdatze horiei hesi arantzadunak jartzea, izate humanoaren liluraren kontrako atentatua da. Eta istorio ederrei bidea moztea.  

Aspergarria

         Ordiziako emanaldia hasi aurretik ikastolan Itziarrekin ipuinak nola kontatu ikasten aritu den gaztetxoetako batek galdetzen dit ea beren saioa egin ondoren joan ote daitekeen. Itziarrek zirikatua arrazoia ematen du: ipuinak aspergarriak dira. Ene! Saioa hasi aurretik publikoa gogorra. Laster, Ahoz Ahoz kontalaritza jaialdiaren barnean antolatutako saioan parte hartuko dugu Yoshihira Hioki kontalari japoniarrak eta biok. Aurretik Itziarren ikasleek euren saiotxoa egingo dute. Hasi da Yoshi. Euskara ikasten ari denez, bere burua euskaraz ausartu da aurkezten, eta publikoa harrituta. Ihes egin nahi zuen mutikoa lehenengo ilaran dago Yoshiren jardunarekin harrapatuta. Ipuina hasi du Yoshik; gaztetxo eta helduak harrapatu du bere kontaketak, istorioak zein kontatzeko moduak. Mutikoak ez dirudi alde egiteko gogorik duenik, ipuinean barneratuta baitago. Yoshi eta biok kontaketan tartekatzen gara. Saio polita izan da. Neska mutikoak eta helduak irribarretsu amaitu dute Ahoz Aho jaialdiaren barne Ordizian pasa den saioarekin.

         Baina zergatik zuen mutikoak ideia hori ipuin kontaketen gainean? Umeen zerbait zelako? Ipuinak bere mundutik urruti daudelako? Zer ote da berarentzat aspergarria ez den zerbait? Zer eskaini izan diote? Bere iritzi berekoak dira urte bereko gaztetxo gehienak. Baina ipuinak ote dira arazoa? Beharbada, istorioak kontatzen gabiltzanok, pentsatu beharko genuke euren munduan barneratzen ote garen gure kontakizunen bitartez, edo, aldiz, gurera ekarri nahi ditugun, mundurik onena delakoan. Elkarrekin bidaiatu beharrean, gure itsasontzian sartzen behartzen ditugu. Eta hori, bidaiatzeko, aspergarria da, oso.

GARA egunkarian argitaratutako zutabea

Istorio Biziak

         Landareen modukoak dira hitzak. Oxigenoa, argitasuna, ura eta lurra behar dute bizirauteko. Landareak, ondo zainduz gero, edertasuna ekarriko digu bueltan, eta fotosintesia eginez airea biziberritu. Landareek lez, hitzek arnasaren oxigenoa behar dute, buruaren argitasuna, ahoaren hezetasuna eta lurraren atxikimendua. Ondo zainduz gero edertasuna ekarriko digute bueltan, eta inguratzen gaituen giroaren biziberritzea. Hitzek istorioak osatzen dituzte eta istorioek berezko bizitza hartuko dute kontalariaren ahotik zein gorputzetik, eta entzulearenganako bidaian hazi eta zabaldu egingo dira, loreen esporen moduan, bizitza ernalduz. Lorezainaren gisakoa izango da kontalaria. Lorategi ederra dauka zaintzeko, landare ezberdinak, hangoak eta hemengoak, handiak eta txikiak, sendoak eta delikatuak, harroak eta umilak. Guztien artean “Gutizien Lorategia” osatuko dute.

         Bilbo lorategi ederra bihurtu dute otsaileko neguan Alabazan taldeko lagunek. Istorio Biziak kontalaritza egunekin hiriaren bazterrak ernaltzen dabiltza. Hitzaren esporek, loreen antza, irudimenaren lurraldetarako bidezidorretan barrena eramaten dabiltza bilbotarrak eta gerturatzen den oro. Istorioekin, ipuinekin, bertsoekin loratzen dabiltza, egunerokotasunari irudimenaren ongarria ematen, estutasuna oxigenatzen, itzalak argitzen. Istorioak kontatzerakoan, eusten gaituen porlanezko lurra zartatzen da, belar sendoei bidea eginez.

         Kontalaritza badirudi gero eta presentzia handiagoa hartzen ari dela gure kultur egitarauetan. Istorio Biziak ekimena bide hori indartzen lagungarri izango da. Hala bazan, hala bedi.

GARA egunkarian argitaratutako zutabea